روزنامه جمهوری اسلامی - ویژه اولین سالگرد رحلت آیت الله العظمی صانعی (ره) با همکاری موسسه فقیه الثقلین

فقیه آزاداندیش

آیت الله صانعی با تأثیر پذیری از روش فقهی و سلوک معنوی حضرت امام(س)، اجتهادات فقهیِ خویش را بسط و توسعه بسیار داده و با تکیه بر کتاب و سنّت و ضوابط اجتهاد جواهری، کارآمدی و پاسخگویی فقه و معارف اسلامی را در مناسبات اجتماعی و بین المللی به ویژه در حقوق بشر و حقوق طبیعی انسانها، شاخص و محور تحلیل های علمی و فقهی خود قرار داده است.

به طور معمول اگر چه سلوک علمی و عملی آن رحیل در حوزه فقه، فکر و اندیشه، و اجتماع انسانی ماندگار است؛ ولی هجرانش ثلمه ای جبران ناپذیر برای مردم و حوزه های علمیه محسوب می شود.

سرآمدی، همّت و شجاعت او در روزآمد نمودنِ فقه، و قرائت و نگرش جدید از متون، آن هم سازگار با ضوابط و متدهای اجتهادی، باعث گردید تا زوایای مختلف و مهمی از تحقیق و تحلیل فقهی به روی اهل دانش و پژوهش گشوده و راه دشوار نظریه پردازی در بین حوزویان به خوبی هموار گردد. بدون تردید بازتاب این گامهای بلندِ عرصه های مختلف فقهی در قالب قیل و قالِ معمول نمی‌گنجد؛ بلکه گشایشی است برای عالمان و نخبگان حوزه های علمی و فکری که به دنبال احیای عملی فقه در اداره جامعه انسانی هستند. آنانی که در این عرصه ها دستی بر آتش دارند به خوبی می دانند که این طریق و این سلوک، هزینه سنگین به دنبال دارد که فقیه نواندیش حوزه فقه و فقاهت همه آنها را به جان خرید و تسلیم حق و حقیقت گردید.

تاریخ حیات و روش و منش آن بزرگ مردِ اجتهاد و تحقیق، الگویی ارزشمند و ماندگار برای حوزه های علمیه و نهادهای علمی است. او که در روش های اجتهادی خویش مخالفت با مشهور را نه تنها مخل و مضر نمی‌ دانست؛ بلکه آن را باعث تداوم و پویایی فقه و تحقیق و پژوهش می دانست و همیشه بر کلام مشهورش آن هم با الهام از استاد بزرگوارش حضرت امام خمینی(س): تحقیق بر تحقیقات اضافه نمایید، تأکیدِ فراوان داشت.

مرد دیار آن روز نیک آباد، امروزه فقیه سترگ نواندیشی و آزاداندیشی دینی و فقهی در حوزه های علمیِ شیعی؛ بلکه مراکز حوزوی اهل سنّت و در بین برخی شخصیت های فکری و سیاسی در دنیا مطرح و شناخته شده است. نام و یاد وی همیشه با نوآوریهای فقهی و فتاوای راهگشایش عجین است. او با صدور فتاوا و انتشار آثار علمی خود، دریچه نوینی را در گشودن بن بست های زندگی اجتماعی باز کرد و زاویه نگاهای برون را به فقه و حوزه اجتهاد، تغییر داد.

او می‌دانست که ظرفیت و ساختار امروز جامعه و حوزه های علمیه نسبت به برخی از دیدگاهها و فتاوایش تاب تحمل ندارد؛ حتی می‌ دانست که صدور آن فتاوا و انتشار آن آرا از او قربانی می‌گیرد؛ اما قربانی دادن و قربانی شدن را به جان خرید تا مسیر را برای آیندگان روشن و هموار سازد و دین و دینداری اصیل را به جامعه و به قول آن عزیز سفر کرده: به چهار راه بشریت اعلام نماید. اینست که او را باید مرجعی عالیقدر، مردمی، صبور و ستمدیده دانست که حقاً چنین بوده است.

او فقیهی است که جهان بینی و نگاه معرفت شناسانه وی نسبت به انسان، تأثیر شگرفی در اجتهاد و استنباطات او ایفا نموده است. یکی از آن نگاه ها توجه به مدار و میزان عزّت و کرامت انسان است که این فقیهِ فقید در تمام تحلیل های فقهی خویش به این مبنا و معیار عنایت ویژه داشته و فروعات و موضوعات مختلف اجتماعی و تعاملات بین المللی را بر اساس آن استخراج و استنباط کرده است.

تکیه آیت الله صانعی بر اصول و قواعد محکمی چون: قاعده عدالت، قاعده لاضرر، قاعده لاحرج، قاعده انصاف و... بالندگی اجتهاداتش را رونق دو چندان بخشید و در خروجی استنباطاتش تحوّل چشمگیری به ارمغان آورد. محصولِ آن نگاهِ جامع به انسان و خلقت: برابری آدمیان از تمام حقوق و مواهب الهی بوده است. شاید اگر بخواهیم نمادی از لُبّ اصول ارزشی اندیشه فکری و فقهیِ حضرت آيت الله صانعی را بیان کنیم، در این کلامش خلاصه می گردد:

«تمام دقّت و توجّه‌ام در حین اجتهاد و استنباطات فقهی این است که آنچه بدست می‌آید کمترین مخالفتی با اصول، قواعد و ضوابط کلی اسلام که بر مدار عقل، قرآن و روایات معصومین (علیهم السلام) است، نداشته باشد؛ بلکه معتقدم اجتهاد و استنباط باید محوریّت مسائلی چون: عدل و قسط، انصاف و احسان را به طور جدّی مدّ نظر قرار دهد و موجب کمترین ظلم، ستم و تجاوز به انسانها نگردد. معتقدم تمامی افراد بشر در بهره‌وری از حقوق طبیعی یکسانند و هیچ تفاوتی بین آنان نیست؛ نه از جهت رنگ پوست و نه از جهت جنسیّت؛ در صورتی که این ویژگی‌ها نیز از اختیارشان خارج و سبب برتری یکی بر دیگری نخواهد بود؛ و نه از جهت زبان عربی یا عجمی و...؛ و نه از جهت جغرافیا و مکان؛ مکّی یا مدنی بودن؛ و نه از شرق عالم و نه از غرب آن؛ و نه در مذهب و آیین و اعتقاد». (مجمع الفائدة والبرهان، مقدمة المحشّي، تحقيق مؤسسة فقه الثقلین 9:1)

به سوگ و سلوک چنین عالمی متحصّن شدن، اندک مرحمی بر ماتم و اندوهِ زخم دل های شکسته هجران اوست. روحش شاد و یادش گرامی و راهش پُر رهرو باد.