^{دو‌شنبه 1403/10/24 / درس ‌خارج فقه}

بسم الله الرحمن الرحیم و به تبارک و تعالی نستعین

امروز روایتی را از حضرت امیر(علیه السلام) می‌خوانم که در آستانه ولادتشان هستیم. «عبدالله بن جعفر في قرب الإسناد عن الحسن بن ظريف، عن الحسين بن علوان، عن جعفر بن محمد، عن أبيه(علیه السلام)» «قال: كان أمير المؤمنين(علیه السلام) يقول: مَن وَجَدَ ماءً و تُراباً ثُمّ افتَقَرَ فَأبعَدَهُ اللّه»؛[1]اگر کسی آب و زمین داشته باشد و به واسطه این‌که کار نمی‌کند، که این عدم فعالیت باعث شود دستش جلوی مردم، دراز گردد و فقیر شود، حضرت او را نفرین کرده‌اند؛ «فابعده الله» یعنی از رحمت خداوند، دور باشد.

من از این حیث می‌خواهم به این حدیث بنگریم که آیا انتخاب زندگی فقیرانه اشکالی دارد؟ من نوعی می‌خواهم با فقر، زندگی کنم، آیا اشکالی دارد؟ ظاهر این روایت و آنچه از مسائل اجتماعی، درک می‌کنیم، این است که پاسخ، مثبت است؛ چرا اشکال نداشته باشد؟ انسان با توجه به منابعی که در اختیار دارد، نمی‌تواند خود را فقیر کند. آری، می‌تواند تحت عنوان قناعت، زهد و مانند آن، زندگی فقیرانه داشته باشد، اما حق ندارد خودش را فقیر کند و کَلِّ بر جامعه سازد. حضرت می‌فرماید شما که امکانات درآمد زائی دارید؛ نمی توانید خود را فقیر نمایید، ممکن است کسی ورشکست و فقیر شود یا علیل گردد و توان کار را از دست بدهد و فقیر شود یا در جایی، قحطی می‌آید و مردم را فقیر می‌کند. اسلام عنوان «فقیر» را در عبادات مالی، قرار داده تا کسانی که بدهکار مالی‌اند با کمک به فقراء بریء الذمه گردند و اسلام می‌خواهد به فقرا کمک شود تا در جامعه، رشد کنند و بحث چگونگی کمک کردن هم یک بحث جداست که باید به شکلی صورت گیرد که شخص بتواند روی پای خودش بایستد. اما کسی که امکاناتی در اختیار دارد، هیچ حق ندارد که خود را فقیر سازد. امکانات برای بهره‌مندی خود شخص و جامعه است. در همان باب اجاره هم خواندیم که یکی از راه های معایش خلق، اجاره است و در آیه قرآن هم فرموده بود که برخی را به برخی دیگر محتاج نموده ایم.«أَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِيًّا وَرَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ»،[2] گاهی به حضرت امیر(علیه السلام) نسبت می‌دهند که زندگی فقیرانه داشت، درحالی که این مربوط به زمان حکومت ایشان است و می‌فرمود که مردم به من نگاه می‌کنند اما زندگی فقیرانه همیشگی با این‌که حضرت امیر(علیه السلام) در طی سال‌ها آبادانی زیادی ایجاد کرده بود، سازگار نیست و متأسفانه ما برای ایجاد ترحم‌انگیزی، ائمه را فقیر معرفی می‌کنیم، حس ترحم را درباره ائمه، ایجاد کرده‌ایم که در نتیجه آن جامعه به طرف متولیان دینی فقیر نه متولیان دینی زاهد گرایش پیدا می‌کند.

در کشورهایی که حوزه‌های علمیه شیعه دایرند، مثل ترکیه، کویت یا لبنان، فقیر بودن علما، یک فضیلت حساب نمی‌شود، اما در میان ما تفاقر یک فضیلت به شمار می‌رود. در آیه شریفه می‌فرماید که مسکین، یتیم و اسیر به در خانه حضرت علی(علیه السلام) آمدند حضرت همراه با خانواده‌اش به آنها کمک کردند، اما مردم که بی‌دلیل، در یک خانه را نمی‌زنند و اگر آن خانه، معروف به بخشش و کرامت نباشد، کسی درب آن خانه را نمی‌کوبد. اگر کسی تَمَکُّن نداشته باشد، نمی‌تواند به دیگران کمک کند. در باب صدقه هم آمده است که امام سجاد(علیه السلام) یک روز را قرار می‌داد تا هرکس از جلوی خانه آن حضرت عبور می‌کرد، او را اطعام می‌نمود و می‌فرمود: هرکس مراجعه می‌کند، او را اطعام نمایید؛ این خاندان (ائمه(علیهم السلام) از نظر مالی وضعیت خوبی داشته‌اند. این‌که پیامبر(صلی الله علیه و آله) فدک را به حضرت زهرا(سلام الله علیها) می‌دهد، به این دلیل است که اقتصاد، عاملی مهم در زندگی است؛ چه در پیشبرد اهداف متعالی؛ چه در زندگی شخصی‌شان. قرار نیست انسان‌ها اگر بخواهند با فضیلت و خداشناس باشند، حتماً با فقر و بدبختی، زندگی کنند. امام صادق(علیه السلام) را می‌بینید که وضعیت خوبی داشته. ائمه ما کنیز و غلام داشته‌اند و اگر وضعیت مالی خوبی نداشتند، از کجا مخارج اطرافیان را تأمین می‌کردند؟

زندگی حضرت امیر(علیه السلام) برای ما الگوست. شما می‌توانید زاهدانه زندگی کنید اما نمی‌توانید جامعه را از فعالیت اقتصادی، بهره‌مند نسازید. حضرت امیر(علیه السلام) خودشان زاهدانه زندگی می‌کردند نه فقیرانه، و ما نمی‌توانیم ادعا کنیم حضرت همیشه نان جو می‌خورد. مگر این امکان دارد؟ از نظر تکوینی و فیزیکی، چنین کسی دچار بیماری می‌شود؛ لذا نمی‌شود گفت آن حضرت همیشه نان جو می‌خوردند. بله در مراحلی از زندگی، نقل شده که این کار را می‌کردند. آری، زمانی که امام مسلمین بوده‌اند و یک‌سری انسان هم دچار فقر بوده‌اند، لذا ایشان باید به شکلی رفتار و زندگی می‌کرد که باعث سرشکستگی فقرا نشود، نه این‌که خود را به فقر بزند، بلکه زاهدانه زندگی می‌کرد اما در عین حال، عادلانه حکمرانی می‌کرد.

یک روایت هم از حضرت علی (علیه السلام) وارد شده است که فرموده: از فضیلت برای سلطان، عمارت و آبادانی است. حکمرانی باید همراه با آبادانی باشد نه با ایجاد فقر و فاقه. وقتی کسی امکانات دارد و از آنها استفاده نمی‌کند، مورد لعن و نفرین واقع شده، آیا به طریق اولی، کسانی که باعث می‌شوند صاحبان سرمایه نتوانند کار اقتصادی مفید برای جامعه انجام دهند، نفرین نمی‌شوند؟ کسانی که تعمداً برای فقیر کردن جامعه، ایجاد مانع می‌کنند، مورد لعن نیستند؟ خدا درباره فرعون می‌فرماید: «فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطَاعُوهُ»[3] آیا چنین کسانی، مورد لعن و نفرین قرار نمی‌گیرند، وقتی من امکاناتی دارم اما استفاده نمی‌کنم تا فقیر و کَلِّ بر جامعه شوم، مورد نفرین حضرت قرار می‌گیرم. بنابراین به طریق اولی کسانی که باعث فقر جامعه می‌گردند مورد این لعن و نفرین هستند.

«و صلّی الله علی سیدنا محمّدٍ و آله الطاهرین»

[1]. کتاب التجارة، ج 17 «وسائل» ص 40، باب ۹ «باب استحباب العمل بالید»، ح 13

[2] . زخرف/32.

[3] . زخرف/54.