آنچه در پی می آید متن كامل گزارشی است كه سالها پیش در روزنامه همشهری به چاپ رسید و با توجه به استقبالی كه از آن طی سالیان گذشته شد ما را بر آن داشت كه یك بار دیگر به چاپ آن اقدام نماییم. اینك قسمت اول این گزارش را با هم دنبال می كنیم.

(ن والقلم ومایسطرون) این جمله قسمتی از سوره قلم است كه بر سردر خانه یكی از مراجع تقلید شیعه، آیه` اللّه العظمی صانعی حك شده است در دفتر و بیت آیه` اللّه شلوغی و ازدحام جالب توجهی به چشم می آید نمونه ای از هر نوع تفكر و هرگونه قشری از جامعه قم و یا دیگر شهرهای ایران، اینجا گرد هم جمعند، اعضای دفتر و جوانانی كه در بیت به فعالیت می پردازند، به لهجه خاصی تكلم می كنند در بعضی اوقات و برای پاره ای گفته ها، این لهجه محلی كه به بخشی از شهر قدیمی اصفهان مربوط است به كلی نامفهوم می شود.

پیر مردان مهمان پذیر نیز شامل همین قاعده می شوند در "اندرونی" كه دارای چند اتاق مخصوص پذیرایی از مهمانان "ویژه" است، آیه` اللّه العظمی صانعی مشغول دیدار با میهمان ها است. او ظاهری ساده و چهره ای جذاب و نگاهی نافذ دارد و اگر كسی او را نشناسد نمی تواند تشخیص دهد كه یك مرجع دینی است، دفعه اول كه از روبه روی حضرت آیه` اللّه، عبور كردم با تكان دادن دستی، با صدای بلند به من سلام كرد، در حالی كه هرگز مرا نمی شناخت.

او در "رساله توضیح المسائل" خود به بیان اعتقادات دینی، شعائر و مناسك دینی و گوشه ای از "اخلاقیات دینی" پرداخته است كه نمودش را در احكام امر به معروف و نهی از منكر، حكم متعه و برپایی نماز جمعه و شرایط مرجعیت می تواند دید.

گزارش یك زندگی

آیه` اللّه العظمی صانعی از شاگردان امام خمینی رهبر فقید انقلاب اسلامی ایران است، او در سال 1316 در قریه ینگ آباد جرقویه از دهات اطراف شهر اصفهان به دنیا آمد. جد بزرگ او مرحوم حاج ملا یوسف از عالمان زمان خود به شمار می رفت وی در فلسفه از شاگردان میرزا جهانگیرخان قشقایی و در فقه از تربیت شدگان میرزا حبیب اللّه رشتی بود. از كارهای قابل توجه جد بزرگ آیه` اللّه العظمی صانعی، ترویج و اشاعه حركت میرزای شیرازی در مسئله انقلاب تنباكو بود.

آیه` اللّه العظمی صانعی، در 9 سالگی به حوزه اصفهان وارد شد و در 15 سالگی برای ادامه تحصیل به قم آمد، هوش و ذكاوت وی در آن دوران نیز قابل تشخیص بود، چنانكه در امتحانات سطوح عالی حوزه در 1334 ش رتبه نخست را به دست آورد و مورد تشویق حضرت آیه` اللّه العظمی بروجردی مرجع دینی بزرگ شیعیان قرار گرفت.

پس از آن آیه` اللّه العظمی صانعی كه در آن زمان طلبه دینی بسیار جوانی بود، آرام آرام به سوی امام خمینی گرایش یافت او از سال 1334 تا 1342 كه رهبر فقید انقلاب از ایران تبعید شد یكسره در درس و بحث های علمی و سیاسی ایشان حاضر می شد و از یاران و شاگردان وفادار او به شمار می آمد آیه` اللّه العظمی صانعی در سن 22 سالگی به مرحله اجتهاد رسید كه این خود به نوعی نشان از قدرت علمی و هوش سرشار وی دارد. سپس در 1354 در حالی كه 28 سال داشت تدریس خارج را با كتاب زكات در مدرسه حقانی آغاز كرد.

این نقطه شروع تدریس علمی فقه شیعی برای مجتهدی بود كه در آینده به بالاترین درجه علمی مذهب اسلامی می رسید این امر تا به امروز تداوم یافته و حاصل 25 سال تدریس و تحصیل و تلاش در فهم معانی دین اسلام و به خصوص شعبه فقاهتی آن، احكام دینی جدید ونوینی است كه آیه` اللّه العظمی صانعی را به عنوان مرجع دینی در موضع نوگرایانه قرار می دهد. پس از انقلاب 57 وی به حكم امام خمینی به عضویت شورای نگهبان در آمد (1/12/1358) سپس در (19/10/1361) از شورای نگهبان استعفا داد و به حكم رهبر انقلاب به سمت دادستانی كل كشور برگزیده شد.

امام خمینی در سخنانی در این مورد می گویند: "حالا ما می خواهیم این رنج را به گردن آقای آقا شیخ یوسف صانعی به عنوان دادستان كل بگذاریم و معرفی كنیم به آقایان. و من آقای صانعی را مثل یك فرزند بزرگ كرده ام. آقای صانعی وقتی كه سال های طولانی در مباحثاتی كه ماداشتیم، تشریف می آوردند. ایشان بالخصوص می آمدند با من صحبت می كردند و من حظ می بردم از معلومات ایشان. و ایشان یك نفر آدم برجسته ای در بین روحانیون است و مرد عالمی است) (صحیفه امام ج17 ص 231.) صدای جمهوری اسلامی روزهایی را به یاد دارد كه پاسخ سوالات و در خواست های شرعی مردم از زبان آیه` اللّه العظمی صانعی بیان می شد، این امر با اجازه مخصوص رهبر انقلاب و البته قاعدتا به دلیل اطمینان و اعتماد به ا بعاد علمی و دانش فقهی آیه` اللّه العظمی صانعی انجام پذیرفته بود. آیه` اللّه العظمی صانعی در تاریخ 16/4/1364 از دادستانی كل نیز كناره گیری كرد. پیام آیه` اللّه خمینی نیز همچون دفعه قبل سرشار از احترام و تكریم با او بود: "از رفتن آقای صانعی متاسف و متاثرم. امیدوارم ایشان در هر كجا كه باشند، فرد موثری باشند. از زحمات و كوشش های ایشان تشكر و قدردانی می كنم. من ایشان را سال های طولانی است كه می شناسم. او مردی عالم و متعهد و فعال است) (همان ج 19، ص 309 .) از دیگر مسئولیت های ایشان، نماینده رهبر انقلاب در شورای عالی بازسازی مناطق جنگی و عضویت در اولین دوره مجلس خبرگان رهبری به عنوان نماینده مردم تهران بابیش از 2 میلیون رای می باشد .

گزارش یك جامعه

جامعه لایه لایه امروز ایران با تغییرات شدید اجتماعی فرهنگی روبه رو است و در تلاطم عمیق و رخت بر بستن نسل های سنتی است امروز نسلی از ایران اكثریت جمعیت را دارد كه یا انقلاب ایران در سال 57 را ندیده و یا درك نكرده. این نسل در زمان جنگ 8 ساله ایران و عراق در سنین كودكی و یا نوجوانی بوده و قدرت تشریح و یا تحلیل آن شرایط را به ندرت در اختیار دارد.

جدّیترین و مهمترین بحثی كه در مورد نیازهای اصلی این لایه عظیم اجتماعی ایرانی، امروز نقل محافل است، تامین فكری و فرهنگی و پشتوانه سازی اصولی و تاریخی است البته این امر به شرطی امكان پذیر است كه نسلی كه سخن از آن رفت با اصولی بیگانه و مهجور روبه رو نباشد و فرهنگ پیش ساخته را تحویل نگیرد تا بعد در ابعاد پذیرش و حل و فصل آن به چالش دیگری فرو افتد، در این میان بحث دین و جایگاه تفكر و فهم دینی و چگونگی پذیرش مذهب با كاركردهای به ظاهر سنتی اش، مقوله دیگری است، در ایران بالاترین مرجع و منبع حل و فصل منازعات دینی در احكام و مسائل فقهی و سنتی مراجع مذهبی شمرده می شوند.

البته در ابعاد تاریخی و فلسفی و...، اندیشمندان و فلاسفه و متفكران اسلامی صاحبنظرند، در میان مراجع دینی رسم بر این است كه قسمتی از پایان درس خارج خود را به مسائل سیاسی روز و یا ابعاد اجتماعی و نظریات اقتصادی كلی، اختصاص می دهند و مواردی را در این خصوص یاد آور می شوند. اما این امر در احكام فقهی و به اصطلاح فتواهای مذهبی مراجع ایرانی دخل چندانی نیافته است. به این معنا، مراجع زندگی مجتهدانه دوپاره ای داشته اند.

1 - پاره مربوط به احكام و فتاوای مذهبی در فقه شیعی.

2 - بخشی مربوط به مسائل روزانه اجتماعی و عمومی. این دو محور همواره در كنار هم مانده اند و هرگز در هم نیامیخته اند به عبارت دیگر مراجع دینی نخواسته اند با نظر به خواست عامانه مردمی و یا طبقه متوسط و یا سیاستمداران و روشنفكران جامعه در خصوص احكام دینی تجدید نظر بنمایند و در احكام و دستورات فقهی خللی وارد سازند .

* میثم محمدی