گزارشی از نظریات و زندگی آیت الله العظمی صانعی‌

گزارش یك تغییر

بحث بر سر احكام جدید آیه` اللّه العظمی صانعی امروز به صورت شایع رواج دارد و یا گفتوگوهای طبقات مختلف جامعه ایران، به آن پرداخته می شود: از صحبت های جوانان (دانشجویان، كارگران، بیكاران، طبقه متوسط) و محافل مشخص غیر دینی و اشخاص غیر مذهبی و یا مذهبی گرفته تا گفت وگوهای سیاستمداران، متفكران، و یا حكمرانان جامعه اسلامی ایران، به بحث درباره احكام او می پردازند آیه` اللّه العظمی صانعی، نظرات جدیدی راجع به بازی بازیگران زن در برنامه های تلویزیونی و فلیم های سینمایی دارد. شایع شده بود كه بنابر نظر جدید او، زنان می توانند در فیلم ها بازی كنند. البته این نظر بعدها بدین صورت تصحیح شد: "نمایش زن مسلمان بی حجاب در فیلم ها در صورتی كه بیننده آن مردها باشند جایز نیست و نمی توان به خاطر ضرورت نقش، حكم به جواز داد. چون این گونه ضرورت ها، ضرورت هایی است كه خود به وجود آورده و با تغییر نقش از بین می رود"(( ) سایت گویا 29 / 5 / 1381 .).

بخشی از مردم عقیده دارند آیه` اللّه العظمی صانعی به مشكلات مقلدان خویش توجه دارد بدین دلیل به احكام جدید نوگرایانه روی آورده است این امر جدای از صحت و سقم آن به شدت در محافل محاوره ای ایرانیان جا افتاده و مردم در مورد آن با آب و تاب فراوان سخن می گویند. چیزی كه در این میان كمتر مطرح می شود مبانی فقهی این احكام جدید است این چیزی است كه در میان علمای دیگر هم زیاد در مورد آن بحث نمی شود در این میان جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، با صدور بیانیه ای اعلام كرده كه فتاوای جدید آیه` اللّه العظمی صانعی مورد انتقاد جدی آنان است و حتّی در جزوه ای این نقدها را منتشر كردند نوك پیكان انتقادات فقهی اعضای جامعه مدرسین، مبانی فقهی آیه` اللّه العظمی صانعی را نشانه رفته بود یعنی مبانی و منابعی كه خود آیه` اللّه العظمی صانعی طی 25 سال تدریس و تحصیل مداوم با رشد فكری، و عقیدتی خاص به آنان دست یافته بود این آغاز یك چالش جدی میان طیف نوگرا و نواندیش حوزه با علما و مجتهدان سنت گرایی بود كه به روشنی از تقابلات فكری و تكثرات اندیشه فقهی دوگانه در حوزه علمیه امروز ایران خبر می داد در حقیقت این را باید گفت كه احكام دینی جدید آیه` اللّه، شامل تمام طبقات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و در هر درجه و مدل و تیپ محفلی و غیر محفلی و مذهبی و غیر مذهبی و حكومتی و غیر حكومتی ، می شود و بدین دلیل است كه اگر در جلسه ای سخن از هیچ شخصیت دینی و مذهبشناس مشخصی نمی برند، نام آیه` اللّه العظمی صانعی را ذیل تعریف یك شخصیت مذهبی نوگرا به كار می برند، احكام او در حوزه ولایت فقیه، موسیقی، زن ، سن تقلید، مرجع تقلید، كافران، قانون مداری و ... مناقشات و تاثیرات بسیار زیادی را در حوزه عمومی اجتماعی باعث شده است، زیرا چنانكه پیشتر هم گفتیم، این دستورات دینی در تعامل صریح با خواست های مردمی و در حقیقت تدوین كننده و تقویت كننده آنها است، مسائل اجتماعی نظیر "تك خوانی زن" و یا "رقص جوانان با موسیقی پاپ" كه در مجالس خصوصی و مراسم پرسر و صدای ایرانیان جایگاه قابل توجهی را به خود اختصاص داده، مشمول احكام فقهی جدید آیه` اللّه صانعی شده است .

وی در فتاوای جدید خود یك نگاه نوین و نظر گشوده به صحنه اجتماع ایرانی داشته است: "صوت زن فی حد نفسه حرام نیست لكن رعایت عفاف و ستر در زن لازم است و هر امری كه سبب از بین رفتن مستوری و عفیفه بودن زن گردد نباید انجام گیرد و ترك آن لازم است ضمن اینكه محتوای خوانندگی هم (چه در مرد چه در زن) نباید باطل باشد"( سایت گویا 29 / 5 / 1381).

رقص فی حد نفسه، چنانچه حرام دیگری مانند ترویج باطل و ترویج طاغوت و اختلاط مرد و زن را در پی نداشته باشد نمی توان گفت حرام است(( ) سایت گویا 29 / 5 / 1381).

این گونه می شود كه مردم مرجعی دینی را در نزدیكی خود ، حس می كنند و او را از نزدیك در جریان مسائل اجتماعی روز می یابند فتاوای جدید آیه` اللّه را در دو حوزه می توان بررسی كرد و تاثیراتش را بر نهاد اجتماعی سنجیدا :

1 حوزه سیاسی ، اجتماعی .

2 - حوزه خصوصی . در حوزه نخست تاكید وی بیشتر بر موضوعاتی از قبیل احترام به قانون ، چگونگی برپایی نماز جمعه، چگونگی امر به معروف و نهی از منكر، و شرایط مرجعیت دینی است در حالی كه در اكثر موارد ، مراجع تقلید در باب مسائل سیاسی اجتماعی حكم به "قواعد حكومتی" می دهند، ایشان تاكید اصلی خویش را بر قدرت قانون و برتری قوانین مصوب مجلس شورا گذارده است. نوع مدل مو برای پسران و آرایش به شكل های گوناگون و یا نوع پوشش پسران و دختران (از حیث رنگ و مدل و نه حدود شرعی حجاب) و استفاده از نوع حجاب برای دختران (مانتو، مقنعه و چادر و ...) همه اینها انتخابش با خود اشخاص است و جزء محرمات شرعی نیست و مباح و جایز است و محدود نمودن شرعی آن فی حد نفسه غیر جایز و افتراء علی اللّه است . اجبار بر یك نوع آن هم تصرف در امور شخصی افراد می باشد. این موارد می تواند در صورت تشخیص نمایندگان مردم در مجلس به صورت قانون در بیاید و جلوگیری شود، مصالح جامعه و مفاسد آن در نظام جمهوری اسلامی تابع تشخیص و تصویب شورا ( یعنی نمایندگان منتخب مردم در مجلس ) است.

او به این شكل اعلام كرده كه هرگز حكمی در جامعه اسلامی برتر از قانون مصوب نمایندگان مردم نیست. احكام اسلامی نمی تواند در قضایای میان كارگر ، و كارفرما دخالت كرده و به نفع یكی از آنها عمل نماید این امر فقط در حیطه وظایف مجلس شورای اسلامی است . هیچ كس حق سؤال و تفتیش و تفحص و تجسس از افراد مانند پسر و دختر و یا مرد و زنی كه در ملاء عام راه می روند نداشته و الزام آنان به نشان دادن مدرك محرمیت كه دخالت در سلطه دی-گران است حرام و غیر جایز است، به جز تصویب قانون توسط نمایندگان مجلس در آن مورد. این موضوع از مباحث موكد و توصیه شده آیه` اللّه امام خمینی رهبر فقید انقلاب ایران نیز بود. ایشان در اكثر موارد، بر نقش و تأثیر عمیق مجلس تاكید می كردند . امروز آیه` اللّه العظمی صانعی نیز چنین رفتار می كند اما بر آیند این رویه او در برابر چیست؟ چه جریانی باعث شده او به عنوان یك مرجع دینی و حاكم بر كنش های مذهبی تابعان خود در جامعه اسلامی به چنین الگوبرداری ای بپردازد؟ چه مسئله ای باعث شده یك مرجع دینی به طور مشخص و با تاكید آشكار ، بر رای و نظر مردم و نقش پارلمان در جمهوری اسلامی پای بفشارد؟ بی شك این احكام از ابزارهای اولیه ای است كه یك مرجع دینی با احكام مذهبی خویش از تك صدا شدن جامعه و خود رایی ، مانع می شود. هر مجتهدی كه جامع شرایط باشد، منصوب برای ولایت است و نسبت به مردم، مشروعیت اجرا در مصالح عامه كه اسلام حكم خاصی ندارد، منحصراً با مردم و نظر اكثریت و توده آنان است و مشروعیت ، منوط به آرا و رضایت آنان به طور كلی و یا از طریق اكثریت است و دستور اجرای آن به طور مستقیم یا غیر مستقیم با ولایت فقیه است . همچنین توصیه دیگر وی رعایت اخلاق دینی جامعه مذهبی است . این امر به خصوص به رفتار ائمه جمعه كه نماز جمعه را برپا می دارند، باز می گردد: "نماز جمعه واجب تخییری است اما باید توجه داشت كه نماز جمعه برای خدمت به اسلام و مسلمین و مركز تقوا و هدایت به تقوا است و هرگاه نماز جمعه ای نعوذ باللّه محل غیبت و بدگویی پشت سر افراد شود و یا از اجتماع آن برای كوبیدن افراد و یا اصولا جناحی و خطی غیر از خط اسلام و حاكمیت مردم یعنی جمهوری اسلامی سوء استفاده شود نباید در آن نماز جمعه شركت كرد و اگر ن-گوییم كه از باب تقویت ظلم و اعانه بر اثم حرام است، كه هست قطعا نماز ظهر هم باید به تنهایی برگزار شود و در چنان نماز جمعه ای شركت نكرد".

مرجع 65 ساله امروز كه احكامش به نوعی مشام جوانان جامعه را بیشتر نوازش داده تا پدران آنها را ، بر هر سه مولفه شریعت به یكسان پای فشرده است . او در "رساله توضیح المسائل" خود به تعریف اعتقادات دینی ، شعائر و مناسك دینی و گوشه ای از "اخلاقیات دینی" پرداخته است كه نمودش را در احكام امر به معروف و نهی از منكر، حكم متعه، و بر پاپی نماز جمعه و شرایط مرجعیت می توان دید "...شرط، عدالت و اعلمیت و محب دنیا نبودن است اگر مرجعی با مسئولان اختلاف نظر دارد و یا حتی موافق نظام نیست، مورد تقلید است اگر عدالت و اعلمیت و ورع در او جمع باشد دیدگاه فقیه در مورد مسائل فقهی و احكام الهی برای خودش و مقلدانش حجت است اما در مسائل دیگر ونظریات موضوعی مختلف رای او یك نظر زیادتر محسوب نمی شود و فقیه مثل بقیه صاحب نظرهاست".

در برابر خانم هایی كه موی سر خود را بیرون می گذارند ، با توجه به عدم تاثیر، حتی وظیفه نصیحت هم نیست چه رسد به بقیه مراتب نهی از منكر بر افراد ذی نفوذ كه اگر احتمال تاثیر می دهند جلوگیری كنند. و یا اساسا عقد موقت در اسلام برای رفع ضرورت است، نه عیاشی مشروع و یا عدل ازدواج دائم قرار گرفتن. بنابر این برای كسانی كه همسرشان در اختیار آنهاست و می توانند غریزه جنسی را به وسیله همسر اطفا نمایند، عقد موقت ولو نسبت به زن مسلمان به نظر اینجانب محل اشكال، بلكه محكوم به منع و عدم جواز است ".

در حوزه اجتماعی یا شخصی ، احكام مرجع روشن فكر ایرانی نمود بارزی می یابد دستورات دینی آیه` اللّه العظمی صانعی در مورد زن و نگاه نوین او به نقش زن در اجتماع ایران به شكل گیری آراء جدید دینی وی انجامیده است. شاید بتوان در این حیطه، احكام مذهبی آیه` اللّه العظمی صانعی را نوعی حمایت نوین اسلامی از زنان در اجتماع دانست . این تاثیر عمیق با توجه به این امر ارزیابی می شود كه امروز جامعه جهانی نسبت به نگاه فقه اسلامی به جنس مونث دچار تردید است و آن را نوعی بی عدالتی در حق زنان می بینند در این زمان، آیه` اللّه العظمی صانعی، عزم خود را جزم نموده ، احكام دینی نوین خود را بیش از هر چیز به مسئله زن در اسلام اختصاص می دهد . اعتقاد وی درباره زمان بلوغ دختران ، توانایی مرجعیت ، ولایت، قضاوت برای زن مسلمان و دی-گر دستورات دین حاكی از نظر روشن بینانه او نسبت به زنان در جامعه اسلامی است . ایشان درباره بلوغ دختران ، نظر موثقه عمار ساباطی كه شرط سنی را سیزده سال قمری می داند، ترجیح داده "در صورت عدم احراز سایر علائم بلوغ كه نصوص و فتاوا متعرض آنهاست ، در این سن ( سیزده سالگی) به تكلیف می رسند . آیه` اللّه العظمی صانعی درباره تفاوت دیه زن و مرد می گوید: دیه خطا و شبه عمد زن و مرد، مساوی است و این حكم، مستفاد از اطلاق ادله دیه است : یا به این احكام توجه كنید: بلند گذاشتن ناخن زن فی حد نفسه مانعی ندارد بلكه به عنوان زینت در اخبار آمده است. بازیگری زنان در نقش مردان وبالعكس كه دارای غرض عقلایی مشروع می باشد با فرض رعایت شرعی امور جنبی آن مانعی ندارد: اگر پدری فرزند خود را به قتل برساند مادر نمی تواند او را قصاص كند و بالعكس چون هر دو به دلیل عدم حق من راسه ، با هم تفاوتی ندارند، تفاوتی بین پدر و مادر نیست. تحصیل علم و اجتهاد را نمی توان مخصوص مرد دانست چرا كه همه انسانها به كسب علم تشویق شده اند آنان می توانند تمام مسائل و مراتب قضاوت ، مرجعیت ولایت و رهبری را دارا گردند. می توانیم به جرات بگوئیم كه تا پیش از این چنین نظراتی به جایگاه و موقعیت زن در فتواهای عالمان شیعه دیده نشده بود و مرجع تقلید امروز جوانان، با تمام مشكلات و سختی های كه این راه صعب و پرسنگلاخ فقه اسلامی پیش رویش گذارده، به این مهم دست یافته است نظرات دیگر آیه` اللّه در خصوص كفار و موسیقی نیز درجه ای از دید روشن عالمانه را دارا است . "حرمت موسیقی و غنا، حرمت محتوایی است و هر صوت و غنا و موسیقی ای كه در آن ترویج بی بند و باری و بی عفتی و به انحراف كشیدن انسانها نباشد و چهره اسلام را بد نشان ندهد، حرام نیست. ایشان در مورد كفار معتقد است : "طهارت آنان، همانند طهارت مسلمانان است آری! حربی آنان كه به دلیل خود اسلام و اعتقاد مسلمانان با آنان می جنگند (نه به سبب جهات دیگر ) معاند دینی هستند، همانند اندكی از بقیه كفار كه با یقین به حقانیت اسلام، باز منكر آن هستند، محكوم به نجاست اند.

پایان یك گزارش

هنگامی كه شما در مورد بالاترین مرجع و منبع مذهبی در كشوری سخن می گویید باید مراقب تمام گفته های خود باشید. آن هم زمانی كه این گزارش در ایران به انجام می رسد باید از نوع كلمات و عبارات خاصی استفاده كنید كه نگویند به جنبه دینی و مذهبی مرجع اسلامی لطمه ای وارد شده است. آیه` اللّه العظمی صانعی به طور معمول ملاقات كنندگان فراوانی دارد كه همه آنان كم و بیش از طبقات متمایز علمی، سیاسی هستند . او از معدود مراجعی است كه میهمانان خارجی برجسته ای دارد و در منزل خویش مطابق با اصول اسلامی از آنان پذیرایی می كند. روش آیه` اللّه مبتنی بر حفظ احترام تمام و كمال آنانی است كه ممكن است با تفسیر عقاید دیگر ، و یا از نظرگاه شخصیتی دیگران كافر و یا نجس به شمار آیند میهمان نوازی شخص آیه` اللّه نقطه اوج تلاقی فرهنگ ایرانی و تربیت اسلامی است، او در تمام دیدارهای خارجی اش جلسه را با بذله گویی خاص محلی اش آغاز می كند سخنرانی ها و پیامهای مختلف آیه` اللّه به طور معمول و تاكنون با جریان اصلاح گری در ایران همرای و همراه بوده است.

به واقع می توان گفت وجود چنین مرجع تقلیدی در بالاترین لایه مذهب رسمی ایران ، به نوعی حالت گرانیگاه تخصصی را برای طیف اصلاح طلب و همچنین توده مردم ایران به وجود آورده است.

گرانیگاهی كه اینك هم و غم خویش را مصروف به حل و فصل ابعاد مسئله آفرین فقه اسلامی در جهان كنونی نموده است . ابعادی كه در مسائل كافران ، زن و آزادیهای اجتماعی به مهمترین دستاویز، و بزرگترین توجیه متفكران غیر مذهبی تبدیل شده است . اما آیا احكام نوین آیه` اللّه العظمی صانعی توانسته نگاه متفكران غیر مذهبی و حتی مذهبی درباره حاكمیت فقه اسلامی را دگرگون سازد؟

* میثم محمدی‌