حقوق زنان، برابری دیه، قصاص و پوشش در گفتگو با حضرت آیت الله العظمی صانعی (مدظله)

صفائیه را تقریبا همه " قم‌نشینان" می‌شناسند ؛ بیشتر هم با كوچه پس كوچه‌هایی كه درهر كدام دست كم " بیت " یكی از آیات عظام را می‌توان سراغ گرفت. كوچه‌ای كه ما به دنبالش می‌گردیم ؛ شلوغ و پررفت و آمد است و از همان سر كوچه پیداست كه خانه‌ای كه درهایش باز است و پرده‌ای در آستانه‌اش آویخته شده ، بیت آیت الله العظمی یوسف صانعی است. كفش‌ها را در‌می‌آوریم و در كفشدان دیواری می‌گذاریم.زمین ، موكت‌پوش است و عطر گلاب همه چیز را در احاطه دارد. به استقبالمان می‌آیند و تاكید می‌كنند كه وقت آیت‌الله محدود است.خود آیت‌الله اما چنان با طمانینه و روی گشاده ما را در سالن گفت و گوی بیت می‌پذیرد كه ماجرای محدودیت زمان را فراموش می‌كنیم. برای این پرسش و پاسخ دو سالی در لیست انتظار بوده‌ایم و آیت الله می‌گوید : " اینكه چیزی نیست.گفته‌اند صبر خداوند صد سال است و شما تنها دوصدم آن را گذرانده‌اید."

آیت الله صانعی در طول بیش از نیم قرن مطالعه و تدقیق در فقه اسلامی ، با فتاوای نوگرایانه‌ و قرائت‌های نوینش از فقه اسلامی، جایگاه ویژه‌ای را در میان مراجع عظام به خود اختصاص داده و همواره مرجع پرسش‌های منتقدانه در حوزه دین و فقاهت بوده است.آیت الله صانعی همچنین در باب حقوق زنان نیز یكی از نواندیش‌ترین علمای عظام به شمار می‌رود.خود نیز تاكید می‌كند : " كسانی به ما حمله می‌كنند كه شما هر روز یك رای دارید و راست هم می‌گویند چون ما امسال یك رساله چاپ می‌كنیم و سال دیگر چیزهایی تازه‌ای به آن اضافه می‌كنیم و این نشانه تحقیق بیشتر است و نه نعوذبالله، نشانه سهونگری" .

آیت الله صانعی با چهره گشاده و مطایبه بحث را پیش می‌برد و پرسش‌های ما را كه عمدتا در حوزه مسائل زنان طراحی شده‌اند جواب می‌دهد اما در رویارویی با بعضی پرسش‌های اساسی صراحتا اعلام می‌كند كه از پاسخ دادن معذور است. در برابر فلاش‌های پی در پی دوربین عكاسی صبور است و در قبال حساسیت‌های عكاس می‌گوید : " اگر دشمنی داشتید همان‌طور عكس می‌گرفتید؛ پیامبر هم نمونه واقعی نظم و آراستگی بودند و می‌فرمودند وقتی نزد برادران مسلمانتان می‌روید نباید اشمئزاز ایجاد كنید ؛ بر خلاف بعضی مسلمانان ناآگاه كه می‌گویند باید نامرتب بنمایید تا یك مسلمان واقعی باشید !!".

حاج آقا در جریان هستید كه اخیرا مباحثی درباره تغییر بعضی قوانین مربوط به زنان مطرح شد و حتی موضوع به مجلس هم رسید . با توجه به نظرات متفاوت جنابعالی به عنوان مرجع تقلید شیعیان ، در باب حقوق زنان ، خدمتتان رسیده‌ایم تا مروری بر نظریات شما در این باب داشته باشیم و بحث را با نگاهی اجمالی به مسئله نابرابری دیه زنان و مردان آغاز كنیم.

اعوذبالله من الشیطان الرجیم. بسم الله الرحمن الرحیم.بنده البته بحث تفصیلی دیه زن را و اینكه برابر است با دیه مرد در جزوه‌های فقه و زندگی آورده‌ام و همین طور ادله طرفین را چه آنها كه می‌گویند برابری هست و چه آنها كه می‌گویند نیست . اما به طور اجمال باید خدمتتان عرض كنم كه اختلاف دیه زن و مرد خلاف اصول و قواعد اسلامی است و اگر هم كسی بگوید كه دیه زن نصف دیه مرد است كه خیلی از بزرگان هم فرموده‌اند و معذور هم بوده‌اند چون اجتهادشان به آنجا رسیده بوده، خلاف قواعد اسلامی گفته‌اند. چون از اصول و ضوابط اسلامی و انسانی این است كه زن و مرد هر دو مثل هم و انسانند و خدا درباره آفرینش هر دوی آنها به خودش " فتبارك‌ الله احسن الخالقین " گفته است. خداوند در سوره مومنون می‌فرماید ما یك آفرینش دیگری آوردیم كه همان روح انسانی است و آفرین بر خدایی كه انسان را آفرید. پس خداوند هم برای آفرینش مرد به خودش آفرین گفته و هم برای آفریدن زن .وقتی خود خداوند برای هر دو به خود آفرین گفته چطور می‌شود كه ما بیاییم یكی از آنها را از نظر ارزش نصف دیگری قرار بدهیم؟

دیه جبران خسارت جانی و روح انسانی است. یعنی وقتی كسی در یك تصادف یا قتل عمد جان و روح انسانی را از بین می‌برد، اسلام برای آن خون‌بها قرار داده .حالا چه فرقی است بین زن و مرد كه بیاییم و بگوییم زن ازشش نصف مرد است و نصف خون بها باید بگیرد؟ این اصلا با آفرینی كه خدا به خودش گفته نمی‌خواند و كسانی كه چنین می‌گویند خیلی باید دلیل محكمی داشته باشند كه بتوانند بگویند خداوند ، یك جا مثلا در آفرینش مرد به خودش صدآفرین گفته و در آفرینش زن آفرین گفته. نه این طور نیست خداوند هر دو را مثل هم آورده و وقتی چنین می‌گوید چرا باید خون بهای آنها با هم فرق كند؟ یا خداوند می‌فرماید : " لقد كرمنا بنی‌آدم " ما بنی آدم را گرامی داشتیم و بنی آدم اعم است از مرد و زن . خداوند همه را گرامی داشته و تفاوت دیه با " لقد كرمنا بنی آدم " نمی‌خواند . خداوند انسان را گرامی داشته است و در قرآن هم هست كه : " انا خلقناكم من ذكر و انثی و جعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفوا" یعنی همه شما را از مرد و زن آفریدیم و مرد و زن در آفرینش انسان مثل هم هستند و یا در اول سوره نسا "‌ یا ایها الناس اتقوا ربكم الذی خلقكم من نفس واحد و خلقا منها زوجها " بنا بر تفسیر شهید مطهری ، نه آن گونه كه در تفسیرهای اسرائیلیات آمده یعنی از پس مانده‌های گل آدم ، زن آفریدیم یعنی آشغال‌ها را جمع كردیم و زن را آفریدیم؛ این نیست .خداوند می‌گوید ما انسان را از مرد و زن آفریدیم . معلوم نیست كدام از كدام آفریده شده‌اند بلكه از همدیگر آفریده شده‌اند و هیچ تفاوتی با هم ندارند.از طرفی آن همه تعریف‌هایی كه از زن در اسلام شده و خدماتی كه اسلام برای زن انجام داده است با نابرابری دیه نمی‌خواند. بزرگترین كاری كه اسلام با اراده خداوند برای ارزش زن انجام داده زندگی شخصی خود رسول‌ا‌لله است برای اینكه در زندگی شخصی پیامبر، فرزندان پسر پیامبر همه فوت شده‌اندو نام پیامبر تنها با یك دختر باقی مانده به نام فاطمه زهرا سلام الله علیها . و این بر خلاف جاهلیت و چیزی است كه متاسفانه هنوز هم می‌گویند كه اولاد دختر اولاد ما نیست. می‌بینید كه نام پیامبر اصلا با نام زهرا (س) مانده است و همه خصوصیات ائمه معصومین برمی‌گردد به زهرا سلام الله علیها . حالا ما بیاییم بگوییم زهرا خون بهایش نصف است ؟ خون‌بها خون‌بهای انسان است نه خون بهای اعضا و جوارح... اگر خون‌بهای اعضا و جوارح باشد كه با حیوان نباید فرقی كند! چون انسان از بین رفته باید خون‌بها بدهد.چطور می‌توان توجیه كرد كه خون‌بهای حضرت زهرا نعوذبالله نصف خون‌بهاست یا اگر كسی حضرت زهرا سلام‌الله علیها را كشته در باب قصاص ما بیاییم و بگوییم كه برای اعدام قاتل باید تازه نصف خون‌بها را هم به او بدهیم و بعد قصاصش كنیم؟ اما اگر زنی مردی را بكشد صاف می‌آییم و او را اعدام می‌كنیم.خب این چه تفاوتی است؟ با اینكه زن قابل ترحم است و حسب روایات "ریحانه" است اما در عین حال با او چنین برخوردی می‌شود . فرض كنید كسی زینب (س) را بكشد .حالا فرزندان او باید نصف خون‌بها را برای قصاص قاتل بدهند كه امروز چیزی حدود 15 میلیون است . پس ام كلثوم 15 میلیون ، سكینه 15 میلیون، زنان بنی اسد كه آمدند و سبب دفن بدن شهدا شدند 15 میلیون؟ زنان بنی اسد روز دوازدهم آمدند و دیدند بدن‌های شهدا همین طور افتاده است و به شوهرانشان گفتند بیایید بدن‌ها را دفن كنید.مردان گفتند ما می‌ترسیم و زنان بیل و كلنگ برداشتند و گفتند ما كه نمی‌ترسیم و رفتند برای دفن بدن شهدا .خب طفلك این زن نمی‌پرسد مگر من چه گناهی كرده‌ام كه باید نصف خون بها بدهم تا قاتلم قصاص شود؟ اینها نمی‌خواند با آن همه احترام و ارزشی كه اسلام برای زن قائل است . اینها بحث‌های اعتباری است و نه بدون دلیل و اصول . اصول و ضوابط و قواعد اسلام و روح تربیت و فرهنگ اسلامی اقتضا می‌كند كه زن و مرد برابر باشند هم در قصاص و هم در دیه و آنها كه می‌گویند برابر نیست باید دلیل بسیار محكمی داشته باشند كه بتواند تبصره‌ای برای این همه اصول و ضوابط بیاورند و به همین سادگی نمی‌توان چنین تبصره‌ای را بر این همه اصول و ضوابط پذیرفت.

بنابراین آیا بر همین اساس می‌توان قوانین كشور را بر مبنای برابری " دیه " میان زنان و مردان و مسلمانان و غیرمسلمانان وضع كرد؟

اجازه بدهید من عرضم تمام شود . از نظر بحث موردی دو سه روایت بیشتر نیست در بابی كه صاحب رسائل باز می‌كند و می‌گوید : " ان دیه المراه نصف دیه الرجل " كه در این روایات هم اشكال و خدشه شده و مناقشه دارد و ما هم اشكالاتش را گفته‌ایم. عنوان باب این است به قول شما روزنامه‌ای ها، تیترش این است : " ان دیه المراه نصف دیه الرجل " اما 3 روایت مخدوش بیشتر در تایید آن پیدا نشده است.

توجیهاتی هم در این زمینه وجود دارد كه بر نان‌آور بودن مردان و مسئولیت آنها در اداره زندگی تاكید می‌كنند كه البته در جامعه امروز موارد نقض بی‌شماری دارد و ما زنان زیادی را داریم كه سرپرست خانوار هستند.

اوایل انقلاب این بحث دیه زن و مرد مطرح شد .مرحوم شهید بهشتی قدس السره هم كه فرصت چندانی نداشتند وارد بحث فقهی آن بشوند چنین توجیهی كردند. واگرنه شهید مطهری و شهید بهشتی اگر امروز زنده بودند هر دو می‌گفتند كه دیه زن و مرد برابر است اما آن وقت فرصت مطالعه نداشتند و هنوز هم امام آن یكی دو تا مسئله را نگفته بود تا بابی در فقه اسلام باز شود ؛ یكی مسئله شطرنج كه امام اشكال كردند و دیگری مسئله معادن زیرزمینی . آن موقع شهید بهشتی برای توجیه این مسئله ( نابرابری دیه ) فرمایش پرتی كردند. ایشان فرمایش فرمودند اینكه دیه زن نصف دیه مرد است برای این است كه مرد نان آور است و زن نان آور نیست . خب این برای آن وقت شاید توجیه خوبی بود و ایشان هم البته معذور است. با اینكه شهید بهشتی بسیار آدم بافضلی بوده است اما حالا این حرف آن زمان زده شد و كسی هم اشكال نكرد و تمام شد ولی الان اگر خود شهید بهشتی هم بود این حرف را تمام نمی‌دانست برای اینكه اولا نسبت به یك زن سرپرست چه باید بگوییم كه نان خانواده را می‌دهد ؟ یا زن شوهرداری كه شوهرش كاری از دستش برنمی‌آمد و زن دارد كار می‌كند و خرج می‌دهد چه ؟ بعضی افراد هستند كه كار ندارند و زنانشان دبیر هستند یا پزشك و كار می‌كنند و خرجشان را می‌دهند و خیلی هم زیاد هستند . اینها را چطور باید جواب داد ؟ بعد هم اصلا بحث دیه زن و مرد ، بحث نان‌آوری نیست. اگر یك پیرمرد زمینگیر كه هیچ كاری از دستش برنمی‌آید و نان‌آور نیست و تازه نان خور هم هست كشته شود كل دیه را می‌گیرد اما اگر زن جوان شاغل را بكشند نصف دیه را هم باید بدهد .یك پسربچه قنداقی اگر كشته شود دیه كامل دارد اما یك دختر 25 ساله فوق لیسانس نصف دیه دارد .مگر پسربچه قنداقی خرجی می‌دهد؟ پس این اعتبار حتی بر فرض قبول هم تمام نیست. از طرفی اصلا نه در روایات و نه آیات در بحث دیه اشاره نشده به نان آوری بلكه دیه ارزش انسانی انسان است نه ارزش حیوانی او. و لذا اگر كسی را بكشند كه هیچ كاری از دستش برنمی‌آید، نخاعش قطع شده و تنها چشمان و دهانش حركت هم دیه‌اش با دیگران هیچ فرقی ندارد. البته این را هم بگویم كه پیران بركت‌ زندگی هستند كه متاسفانه امروز همین كه بالای 60 سال بشوند آنها را می‌برند خانه سالمندان.در حالی كه سالمند مسئله‌اش شكم نیست. او علاقه می‌خواهد . انسان است . می‌خواهد در میان خانواده‌اش باشد. این یك كار غربی است كه آمده و متاسفانه هم سنت ملی ما از میان رفته و هم از ثواب‌های زیادی ما محروم شده‌ایم چرا كه سبب شده ما به آنها خدمت نكنیم و بركات آنها شامل حال ما نشو د . بنده خودم و خانواده‌ام زن بابای ما را كه مسنه هم بود و تقریبا 70 سال داشت جوری نگهداری می‌كردیم كه ماندن نزد ما را دوست‌تر می‌داشت تا اینكه نزد دختران خودش بماند.یا مادرزن ما همین جا بود و اواخر لباس‌های كثیفش را خود من می‌شستم و این را برای خودم بركت می‌دانستم. حالا هم در خانه گاهی با بچه‌ها شوخی می‌كنیم و می‌پرسیم كه شما كی ما را می‌برید خانه سالمندان و آنها هم به شوخی می‌گویند مثلا فلان وقت ومن می‌گویم ما پدرانمان را نبردیم سالمندان و شما هم ما را نمی‌برید .( می‌خندد)

ادامه دارد...

* فهیمه خضر حیدری