«فيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكيم»

بي شک آنچه مي تواند در معرفي زواياي مختلف يک مکتب و عقيده تاثيرگذار باشد، توجه و بررسي شاخصه هاي گوناگوني است که در کاربردي نمودن آن مکتب در بين جامعه بشري ايفاي نقش مي نمايد چرا که عنايت به اين ويژگي هاست که مي تواند بيانگر عمق نفوذ هر مرام و عقيده اي در لايه هاي مختلف اجتماع بشري باشد و اصالت و فطري بودن آن دين را نشان دهد. به طور حتم اسلام از چنين شاخصه هايي برخودار است که در متون ديني همچون قرآن و از زبان هدايتگران جامعه اسلامي بدانها پرداخته شده است. از جمله آنها موضوع شب قدر است که بي ترديد پرداختن به همه ابعاد آن نه از حوصله اين مقال که از توان نگارنده خارج مي باشد ولي به مصداق شعر شاعر که مي گويد:

آب دريا را اگر نتوان کشيد
هم به قدر تشنگي بايد چشيد

از خالق شب قدر مدد مي جويم تا بتوانم با بهره گيري از آيات رحماني و سخنان گهربار رهبران دين نوشتار حاضر را به بررسي پيرامون يکي از مواهب برجسته الاهي يعني شب قدر اختصاص دهم. آنچه در منابع اسلامي در زمينه شب قدر محوريت دارد دو چيز است يکي: بيان ارزش و اهميت اين شب و ديگري: کيفيت سپري نمودن اين شب، که عبارت است از اعمال و تکاليف وارده در اين شب. وقتي به محتواي اين دو مطلب که برگرفته از احاديث است به دقت نگريسته شود به خوبي در مي يابيم که تمام عظمت و بزرگي اين شب وابسته به قدر و منزلتي است که انسان در دستگاه با عظمت آفرينش دارد، در حقيقت شب قدر سکوي پرشي است که انسان را به نقطه اي دست نايافتني از جانب ديگر مخلوقات هستي مي رساند. جهت روشن شدن بيشتر مطلب بجاست مروري هر چند گذرا بر فضيلت هاي اين شب بنماييم؛

1. قرآن مجيد از اين شب به عنوان مبارک ياد مي کند که اهل لغت اين واژه را به معناي «خير کثير» گرفته اند و پر واضح است که محل فرود اين خير به معناي واقعي کلمه، جز بر انسان نخواهد بود زيرا در شبي مبارک، کتابي که به گواهي چندين آيه از آيات قرآن خود داراي برکت است بر پيامبري که مايه برکت براي انسان هاست نازل مي گردد، و اين بدان معناست که خداوند در اين شب نقطه اوج وصول انسان به کرامت ها و ارزش هاي والاي انساني را هدف گرفته است چراکه در راستاي سير تکاملي انسان و جهان هستي، بعثت پيامبر اسلام(ص) و نزول قرآن، آخرين تير در ترکش دستگاه با عظمت خلقت مي باشد و پس از آن تا دامنه قيامت چنين اتفاقي براي بشر رخ نخواهد داد و تمامي ابزار تکامل توسط اين آخرين کتاب فراهم گشته است، لذا وسعت اين خير و برکتي که در پرتو اين شب حاصل مي شود تا گستره قيامت خواهد بود.

2. دومين فضيلتي که براي شب قدر بر شمرده اند فرود آمدن فرشتگان خدا به همراه روح، که بنا به گفته اکثر مفسرين شريف ترين فرشته خداوند بر روي زمين جهت تدبير امور بندگان است. و اين يعني به خاک در افتادن افلاکيان و سر تعظيم فرود آوردن ملائکه در برابر موجودي که مخلوقي جز او صلاحيت جانشيني خدا بر روي زمين را ندارد و اين خود مُهر تاييد ديگري است بر اين فرموده پروردگار که «ما بني آدم را کرامت بخشيديم».

3. همچنين برتري اين شب نسبت به هزار ماه از ديگر فضائل شب قدر است که به گفته مفسرين مقصود برتري آن نسبت به عبادت در هزار ماهي است که در آن شب قدر نباشد و اين يعني حاکميت انسان بر زمان و درنورديدن او زمين و زمان را براي رسيدن به هدف عالي از خلقت که اين فقط امتيازي براي انسان است که حتي زمان، مغلوب او مي گردد. با اين وصف، اين شب هم از جهت ابعاد و زواياي ارزشي و هم از جهت محدوده زماني خود، ناشناخته مانده است زيرا ذات اقدس رُبُوبي مي فرمايد: «و تو چه مي داني که شب قدر چيست؟» و البته مخفي ماندن اين شب از جهت معلوم نبودن زمان دقيق آن است و الّا با عنايت به آيه شريفه قرآن که نزول قرآن را در شب قدر بيان مي نمايد و با توجه به کريمه ديگري که ماه رمضان را ماه نزول قرآن مي داند مي توان يقين نمود که شب قدر از بين ماه هاي سال در ماه مبارک رمضان است. همچنين بر اساس برخي احاديث، اين شب در دهه سوم اين ماه قرار دارد و همچنين تعابير بکار برده شده در بعضي از روايات استفاده مي شود که اين شب در بين شب هاي نوزدهم، بيست و يکم، و بيست و سوم ماه مبارک است. اما اينکه چرا چنين شب با عظمتي که مردم در پرتو بهره مندي از آن مي توانند به اوج قله هاي ترقي و کمال دست يابند نامعلوم است؟ بحثي است که از ديرباز مورد نظر دانشمندان علوم اسلامي بوده است. البته در اين زمينه ذکر اين نکته ضروري است که بندگان خاصي چون انبياء و ائمه از زمان دقيق آن مطلع بوده اند زيرا طبق برخي روايات نزول ملائکه و روح در اين شب به محضر اين بزرگواران است به طوري که وقتي از امام باقر(ع) سوال مي شود که آيا شما زمان شب قدر را مي دانيد در پاسخ مي فرمايد: «چگونه ندانيم و حال آنکه فرشتگان در آن شب گرد ما دور مي زنند» لذا وقتي سخن از پنهان ماندن شب قدر به ميان مي آيد مقصود مخفي ماندن آن از ديدگان مردمان عادي است. در اين جا بجاست به برخي آراء و نظريات درباره فلسفه پنهان ماندن شب قدر پرداخته شود:

1. بسياري بر اين باورند که دليل پنهان ماندنش اين است که مردم، همه شب هاي سال يا همه شب هاي ماه مبارک رمضان را اهميت بدهند که در اثبات اين فلسفه رواياتي را ذکر مي نمايند از جمله در حديثي بيان شده:« من رضاي خودم را در بين طاعات مردم پنهان نموده ام تا مردم به همه طاعات روي آوررند و غضبم را در ميان گناهان پنهان کرده ام تا مردم از همه گناهان دوري جويند و دوستانم را در بين مردم پنهان نموده ام تا مردم همه را احترام کنند و اجابت را در ميان دعاها پنهان کرده ام تا مردم به همه دعاها روي آورند». همچنين مولاي پرهيزکاران در کلامي مي فرمايند: «ترديدي ندارم که خداوند جهت مخفي داشتن شب قدر به شما نظر و عنايت دارد زيرا اگر آن را براي شما اعلام داشته بود در همان شب به عبادت مي پرداختيد و عبادت در شب هاي ديگر را ترک مي نموديد و من هم به خواست خداوند اميدوارم شما را محروم نگردانم».

2. برخي ديگر بر اين نظرند که اگر اين شب سرنوشت ساز که يک فرصت طلائي براي برخاستن از زمين و عروج به عالم بالاست مشخص بود و شخص يا اشخاصي به هر دليلي آن را از دست مي دادند، احساس خسارت جبران ناپذيري مي نمودند به گونه اي که حداقل تا سال آينده و فرا رسيدن شب قدر ديگري ديوار يأس و دل مردگي بر سراسر وجود آنها سايه مي افکند و اين باعث ايستايي آنها در مسير تکامل و لو به مدت محدود مي گشت.

3. سومين ديدگاه اين است که در صورت معلوم بودن شب قدر رفته رفته بعد از گذشت ساليان از اهميت و ارج و قرب آن در بين مردم کاسته مي شد و هدف مورد نظر پروردگار از ايجاد چنين شبي به فراموشي سپرده مي شد.

آنچه بيان شده قسمتي از نظريات مطرح در خصوص نامشخص بودن چنين شبي است؛ اما فارغ از اين که دليل واقعي مخفي ماندن شب قدر چه مي باشد از فضائل اين شب و از تکاليف بندگان در چنين شبي مي توان دريافت که اگر زمينه فراهم شود و ظرفيت مناسب گردد مي توان با درک واقعي از اين فرصت در درياي نور و رحمت بي کران پروردگار ذره هاي بي مقدار خود را به «قدر» و قابليت پرقيمتي رساند و لايق وصال نمود تا در عالم وصال و لقاي حق «برات» دريافت نمود و از آلايش هاي روح کُش وارهيد.در پايان با لسان الغيب حافظ شيرازي در تقاضاي برات در اين شب هم راز مي شويم که:
دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند
وندر آن ظلمت شب آب حياتم دادند
چه مبارک سحري بود و چه فرحنده شبي
آن شب قدر که اين تازه براتم دادند
من اگر کام روا گشتم و خوش دل چه عجب
مستحق بودم و اين ها به زکاتم دادند
اين همه شهد و شکر کز سخنم مي ريزد
اجر صبريست کز آن شاخ نباتم دادند

پانوشت ها
---------------------
1. الدخان (44) :4.
2. الدخان (44) : 3.
3. الانعام (5) : 92، 155، الانبياء (21) : 50، صاد(38) : 29.
4. القدر(97) : 4.
5. الاسراء (17) : 70
6. القدر (97) : 3.
7. القدر (97) : 2.
8 . البقره (2) : 185.
9. شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد 20 : 154، بحار الانوار 94 : 5.