اساس اين ماه به تعبير امام (ع)، پالايش روح و ذهن و ضمير انسان و رفتن کينه ها و عداوت ها از ميان آدميان است؛ جز پيوند مهر و محبت و شفقت چيزي ميان مردمان مقبول نيفتد، در کشوري که مردمان آن به ماه رمضان توجه دارند، نبايد خشونت و خونريزي و تجاوز و تعدي وجود داشته باشد.

پرهيزگاري که در قرآن به عنوان مهم ترين فلسفه ي روزه بيان شده است، مراد از اين تقوا تنها خودسازي فردي نيست بلکه مهم ترين شاخصه ي خودسازي اين است که انسان در کاهش رنج و مشکلات هم نوعان خود بکوشد.

در ميان دعاهاي صحيفه سجاديه، دعاي ورود به ماه مبارک رمضان(دعاي44)، يکي از دعاهاي دل نواز و روح فزاست؛ تابلوي زيبا و زينت بخشي را که امام سجاد (ع) براي به نمايش گذاشتن اين ماه مبارک ترسيم کرده است، نمي توان در جايي به اين شگفتي و شيفتگي يافت. بعضي بر اين باورند که اين ماه چون ماه خداست، وظيفه ي روزه دار فقط در ارتباط با خدا تعريف مي شود و هرچه روزه دار بيشتر در عرفان فرو رود، به حقيقت اين ماه بيشتر دست يافته است. اما در دعاي امام سجاد(ع) اساس و پايه ي ماه مبارک رمضان با دو چيز شناخته مي شود: يکي خدا و ديگري انسان. روزه دار واقعي، در اين دعا، کسي است که در کنار توجه به خدا و راز و نياز با او، هر چه بيشتر به همنوعان خود توجه داشته باشد. اساس اين ماه به تعبير امام(ع)، پالايش روح و ذهن و ضمير انسان و رفتن کينه ها و عداوت ها از ميان آدميان است؛ جز پيوند مهر و محبت و شفقت چيزي ميان مردمان مقبول نيفتد.

امام در فرازي از اين دعاي شريف مي فرمايد: «خداوندا؛ ما را همچون کساني قرار ده که منزلت و مکانت نماز را دريافته اند، ارکان آن را پاس مي دارند و در وقت فضيلت آن ها، بدان سان که فرستاده ي تو مقرّر فرموده است، رکوع و سجده ها و همه ي ادب و آداب آن را با پاکي و طهارتي هرچه تمام تر و کامل تر و با تواضع و فروتني آشکارتر و رساتر، به جاي مي آورند.» سپس مي فرمايد:

«وَ وَفِّقْنا فيهِ لِاَنْ نَصِلَ اَرْحامَنا بِالْبِرِّ وَ الصِّلَهِ، و اَنْ نَتَعاهَدَ جيرانَنا بِالْاِفْضالِ وَ الْعَطِيَّهِ، وَ اَنْ نُخَلِّصَ اَمْوالَنا مِنَ التَّبِعاتِ، وَ اَنْ نُطَهِّرَها بِاِخْراجِ الزَّکَواتِ، وَ اَنْ نُراجِعَ مَنْ هاجَرَنا، وَ اَنْ نُنْصِفَ مَنْ ظَلَمَنا، وَ اَنْ نُسالِمَ مَنْ عادانا ...»

يعني: «و ما را در اين ماه توفيق ده که با نيکي و بخشش، به خويشان خود بپيونديم و با احسان و بخشش، همسايگان مان را بنوازيم و مال و دارايي خود را از آلودگي هاي حرام بپالاييم و با بيرون کردن زکات، پاک گردانيم و با هرکس که از ما بريده است، آشتي کنيم و با آنان که بر ما ستم کرده اند، از در انصاف درآييم و با دشمنان خود از راه مسالمت و دوستي وارد شويم ... .» (1)

اگر آدم ها به اين فراز از دعا توجه کنند، زيباترين چيزها نسبت به حقوق انسان ها را پيدا مي کنند. امام سجاد(ع) ما را به سفره اي دعوت مي کند که بر آن جز هم دلي و هم نوازي و رحمت و مهرباني چيزي نمي توان يافت؛ خوان گسترده ي ماه مبارک رمضان، خوان عشق و از بين بردن کينه ها است. نکته ي مهم تري که ما را در اين فراز به آن توجه مي دهد، با دشمنان از راه مسالمت و دوستي وارد شدن است. به تعبير زيباي حافظ:

آسايش دو گيتي تفسير اين دو حرف است
با دوستان مروت با دشمنان مدارا

در کشوري که مردمان آن به ماه رمضان توجه دارند، نبايد خشونت و خونريزي و تجاوز و تعدي وجود داشته باشد. ماه رمضان تنها ماه دهن فروبستن نيست اگر دهاني بسته مي شود، بايد دهان هاي عشق و ايثار باز شود و ماه رمضان تنها ماه برخورد با روزه خواران در کوچه و خيابان نيست؛ ماه رمضان ماه برگشت به اداي حق خدا و حقوق آدميان است. امام سجاد (ع) اين ماه را به «شَهْرَ الْاِسْلامِ وَ شَهْرَ الطَّهُورِ و شَهْرَ الَّتمْحيصِ وَ شَهْرَ الْقِيامِ»، يعني ماه سلم و فرمانبرداري از خداوند و ماه پاکي و پالودگي و ماه قيام و عبادت ياد کرده است. ماه پاکي و پالودگي يعني، ماه مبارزه با هر نوع خباثت ظاهري و باطني.

از مهم ترين مسائلي که در اين ماه در فلسفه ي روزه مطرح است، مسئله ي مبارزه با فقر و غنا است. در کتاب فروع کافي در تعريف ماه رمضان آمده است: «شهر المواساة». يعني ماه رمضان ماه مواسات و برابري است. مواسات يعني شريک و سهيم کردن آدميان در رزق و روزي و کم کردن فاصله هاي طبقاتي و حس و لمس دردهاي فقيران.

از امام عسگري(ع) سؤال شد چرا خداوند روزه را واجب کرده است امام در جواب فرمودند: تا ثروتمند درد گرسنگي را دريابد و به فقيران توجه کند. در روايتي هشام بن حکم از امام صادق (ع) سؤال کرد علت روزه گرفتن چيست؟ امام فرمود: «ليستوي بها الغني و الفقير و ذلک لان الغني لم يکن ليجد مس الجوع فيرحم الفقير...» امام فرمود: علت روزه گرفتن آن است که به سبب آن توانگر و تهي دست برابر شوند؛ زيرا توانگران رنج تهي دستان را نمي دانند تا به گرسنگان رحم کنند؛ بنابراين خداي عزوجل خواست تا ميان بندگانش برابري و همدردي ايجاد کند و رنج گرسنگي و سختي را به توانگران بچشاند تا بر ناتوان رحم کنند. (2)

اشتباه است اگر به اين ماه تنها با نگاهي معنوي و عرفاني نگريسته شود و از بُعد ايثار و انساني آن غفلت شود. به نظر مي رسد اگر مسائل عبادي اسلام به حل مسائل و مشکلات انساني منجر نشود، آن عبادات ناقص خواهد بود و نتيجه اي در پي نخواهد داشت؛ حتي پرهيزگاري که در قرآن به عنوان مهم ترين فلسفه ي روزه بيان شده است. مراد از اين تقوا تنها خودسازي فردي نيست. مهم ترين شاخصه ي خودسازي اين است که انسان در کاهش رنج و مشکلات هم نوعان خود بکوشد. جالب اين که پيامبر گرامي اسلام(ص) فرمود: کسي که روزگار خود را بگذراند و به مشکلات مسلمين توجه نکند، مسلمان نيست. يا اگر کسي ندايي برآورد و از هم نوعان خود ياري خواست، کسي که به او توجه نکند مسلمان نيست. نتيجه اين که بزرگ ترين شاخصه ي مسلمان بودن، توجه به مشکلات مردماني است که در رنج و عذاب اند. در اين روزگار و در جامعه ي مسلمان ها، فريادهاي گوناگوني از مظلوماني مي شنويم که حقوق انساني آنان پايمال شده است و از سوي ديگران در رنج و عذاب اند. با کمال تأسف آن چنان که بايد به نداي اين مظلومان توجهي نمي شود. ممکن است بعضي براي تعطيل شدن برخي از فروعات اسلام فرياد وا اسلاما سردهند، اما در مقابل تضييع حقوق اساسي هم نوعان خود صبر و سکوت مي کنند. روشن است چنين سکوتي مورد رضايت اسلام نيست بنابراين مهم ترين فلسفه ي روزه در ماه مبارک رمضان، بعد از توجه به خداوند، توجه به انسان هاست؛ چه در مسئله ي فقر و غنا و چه در ديگر حقوق انساني. با قاطعيت مي توان گفت کساني که به حقوق آدم ها تجاوز مي کنند و نيز کساني که در برابر اين تجاوزها سکوت مي کنند، از خداترسي واقعي برخوردار نيستند. به فرموده ي امام علي (ع)، کساني که از تقواي لازم برخوردار نيستند، مانند سوارکاراني هستند که بر اسب چموش و سرکش سوار شده و اختيار از کف داده اند و آنان که پرهيزگارند، چون سوارکاري هستند که بر مرکب رام سوار شده و اختيار دست سوارکار است بنابراين سرکشي هاي مهم اجتماعي و تجاوز به حقوق مردم ناشي از بي تقوايي در جامعه است و روزه براي اين است که اين سرکشي ها را مهار کند تا حقوق آدميان در برابر هر نوع قدرتي حفظ شود. در پايان، زيباترين فلسفه ي ماه رمضان در دعاي روزهاي اين ماه نهفته است که از خدا مي خواهيم: «خدايا اسيران و گرفتاران را رهايي بخش. گرسنگان را سير کن. برهنگان را بپوشان و تمام مفاسد مسلمين را اصلاح فرما». تمام فرازهاي اين دعا توجه دادن روزه داران به حقوق آدميان است.

پانوشت ها:
-------------
1.صحيفه کامله سجاديه، ترجمه ي محمدتقي خلجي، (تهران، انتشارات ميثم تمار، 1381)، ص 310.
2. شيخ صدوق، الفقيه، جلد 2، ص 73.