اشاره؛
آنچه در اين بخش به برخي از مکاتبات عالمان طلايه دار تقريب در قرن اخير مي پردازيم با اين هدف است که نشاني به دست دهد از کم و کيف مراوده و ارتباط عالمان شيعه و سني که چسان بدون ترويج موارد اختلافي ميان دو مذهب با يکديگر همکاري استراتژيک و نه تاکتيکي داشتند و چون دو برادر واقعي و نه برادر خوانده موقت و متأثر از جو زمانه و از سر ناچاري، به تعامل و گفتگو آن هم با ابراز احساسات قلبي و عميق پرداختند. اميد آنکه اين ارتباط ميمون امروزه نيز از انوار قدسيه علماي اعلام(اطال الله بقائهم) ادامه يابد و دنياي اسلام و ملل اسلامي از برکات آن بهره مند گردند.

نامه رييس الازهر عبدالمجيد سليم به آيت الله العظمي بروجردي

بسم الله الرحمن الرحيم
حضرت آيت الله جناب آقاي حسين بروجردي حفظه الله.
سلام عليكم و رحمه الله اما بعد، جناب استاد محمد تقي قمي دبير كل جمعيت دارالتقريب مذاهب اسلامي پيام شفاهي شما را به اين جانب ابلاغ داشتند. التفات نموده ايد، و از اعجاب و تحسين خود نسبت به كوششي كه در راه خدمت به اسلام و مسلمانان مي شود، و از تلاش هاي جمعيت تقريب مذاهب اسلامي و تأثيراتي كه در اتحاد كلمه مسلمين دارد و توانايي خود در اصلاح مفاسد و دسيسه هاي افراد مغرض، با شيخ قمي، گفتگو كرديد.خداوند مي داند كه اين اقدام، عزيزترين آرزوي من است كه در طول زندگي خود با تلاش براي آن، مي كوشم و از خداي متعال مسئلت مي نمايم كه اين آرزو را تحقق بخشد و هر تلاش گري را در مسير آن ياري رساند و از اين اعتمادي كه به من داريد تشكر دارم. شما با علم و مقام، و نفوذ خود در ايران و در ديگر كشورها، به اصلاح امور امت اسلامي مشغول مي باشيد. انـديشـه همبستـگي مـذاهـب اسلامي مورد عنايت فراوان و پشتيباني زياد شما در مواضع و مناسبت هاي مختلف است، زيرا ـ همان طور كه از شخصي مثل حضرتعالي در علم و تقوا و برتري عقل انتظار مي رود ـ به اعتلاي شوكت مسلمانان و قرار دادن آن ها در جايگاه عزت و كرامت پي برده ايد. (ولله العزة و لرسوله و للمؤمنين) و عزت از آن خداي و پيامبرش و از آن مؤمنان است.

مسلّما علما ـ اي سيد بزرگوارـ حاملان امانت اسلام هستند، و به شهادت قرآن، عاملان به عدالت همرا با خدا و فرشتگان هستند. لذا بر آن ها واجب مؤكد است كه در انجام اين واجب، با همديگر همكاري نموده، و در اين زمينه، تبادل نظر و مشاورت، با وجود بعد مساحت و اختلاف ملت ها، انجام دهند. روزگاري بر مسلمانان گذشت كه آن ها هدف دسيسه هاي فكري قرار گرفتند كه منظور اين بود كه مسلمانان را از حق باز داشته و نسبت به دين سست و به سوي باطل بكشانند، و از دعوت به سوي خدا و جهاد در راه او جلوگيري كرده و با ابزار اختلاف مسلمانان را متفرق و همه را نابود نمايند. هميشه آثار اين دسيسه اين بود كه بر روي عقل ها پرده مي كشيد و بين بسياري از مردم فاصله مي انداخت و قلب ها را به خود مشغول مي داشت و مسلمانان را از فهم درست دين و درك اسرار آن و فداكاري در راه اعتلاي كلمه ي آن، منصرف مي ساخت. نخستين وظيفه ي ما گروه علما (قطع نظر از شيعه و سني بودن) اين است كه از اذهان مردم آنچه را كه به وابستگي اين افتراق ارتباط دارد، دور سازيم و صفحه هاي روشن و مبادي محكم و شريعت آسان اسلام را انتشار دهيم، و مردم را با هدايت و ارشاد آگاه نموده و مسلمانان را مجهز به نيرو و زيبايي و از طريق فهم و عشق و نه وراثت و تقليد، وادار به ايمان نماييم. چرا كه انسان اگر آگاه شود، دوست مي دارد و اگر دوست داشته باشد، ايمان صحيح پيدا مي كند. و هيچ چيزي نيز از وابستگي هاي اين دنياي فاني او را از راه حق باز نخواهد داشت. اخيرا متوجه شدم كه عالم جليل محسن امين عاملي، وفات نموده است. از اين خبر متأثر شدم، زيرا او _ رحمت خدا بر او باد_ از علم و اخلاص و جهاد در راه دين و امت برخوردار بود. من به حضرت عالي از سوي خود و به برادران شيعه امامي تسليت عرض مي كنم و از خداوند كريم مسئلت مي نمايم كه آن فقيد را با رحمت و رضوان خود قرين نمايد. والسلام عليكم و رحمه الله و بركاته.

نامه آيت الله العظمي بروجرديبه شيخ عبدالمجيد سليم

حضرت صاحب فضيلت، شيخ عبدالمجيد سليم
رييس دانشگاه الازهر دامت افاضاته
سلام عليكم و رحمة الله و بركاته.
اما بعد: نامه حضرت عالي كه حاوي احساسات اسلامي است. به اين جانب رسيد. از اين كه از طريق راديو نسبت به سلامتي حقير اطلاع حاصل كرده بوديد و به خاطر مريضي اين جانب اظهار تأسف نموده، و از خداوند شفاء براي من مسئلت نموده بوديد، از شما تشكر مي كنم و از خداوند متعال درخواست مي نمايم كه تفرقه، جدايي، و بيگانگي بين مسلمانان را به عطوفت و آشنايي مبدل سازد؛ زيرا او برهه چيز توانا است. نامه شما حاكي از اين بود كه شما هم از مريضي رنج مي بريد، همان طور كه من رنج مي برم و در منزل به خاطر دو مهم: يكي به خاطر ناراحتي خود و ديگري به خاطر ناراحتي ملت خود بستري شده ايد و فكر زيادي نسبت به حال باعث شده كه شما را دچار ناراحتي و افسردگي نمايد كه خداوند به آن آگاه است.

آري، بايد مردان علم و رجال اسلام اين چنين باشند مادام كه مسلمانان دچار فتنه ها شده و محنت ها آن ها را در برگرفته است، از خداوند مسئلت دارم كه لباس عافيت را بر تن شما پوشانده و شما را در خدمت به اسلام و مسلمانان توفيق بدارد و در اين همه از زمان در امر امت اهتمام شما را موجب شود. حضرت عالي خود را در خدمت اين امت وقف نموديد و از مفسدان و ملحدان جلوگيري به عمل آورديد. خداوند نزديك و اجابت كننده است. در اين باره مطالبي است كه دوست داشتم براي شما بازگو كنم، ولي حال جسماني من اين فرصت را به من نمي دهد و سلام و درود بر شما و بر مؤمنان صادق پيرامون شما و رحمه الله و بركاته.

17ماه رمضان سال 1370 هجري

نامه رييس الازهر شيخ محمود شلتوتبه آيت الله العظمي بروجردي

برادر بزرگوار، امام بروجردي - قم- ايران
سلام عليكم و رحمه الله و اما بعد،
من هميشه جوياي سلامتي آن سيد و برادر بزرگوار بوده و دعا مي كنم كه آن حضرت پيوسته مصدر بركات براي مسلمانان و وحدت كلمه ميان آنان باشيد. خداوند بر طول عمر جناب عالي بيفزايد و با كمك خود، شما را ياري دهد. از سفر برادرم علامه عالي قدر استاد قمي (ايده الله) به ايران، فرصت را مغتنم شمرده تا براي جناب عالي نامه اي بنويسم، و از تلاش شما تقدير نمايم و از خداوند قادر مسئلت مي نمايم كه آرمان هايي را كه براي صلاح مسلمانان در سر داريد، برآورده نموده و براي تلاش در جمع كلمه مسلمانان و الفت ميان دل هاي آنان به شما، توفيق عنايت فرمايد. به جناب عالي بشارت مي دهم كه طرح ها و اقدامات ما در راه همبستگي، كه جناب عالي آن را تأييد نموده و از آن پشتيباني كرده و به آن اهتمام مي ورزيد، در مسير درست حركت مي كند. جمعي از برگزيدگان رجال الازهر، و برادران ما در راه تقريب، كمال جهاد را مبذول مي دارند، و با ايمان پاك ما را ياري داده و به وظيفه ديني خود به خاطر رسالت عالي انساني كه بر عهده دارند، عمل مي كنند. اميدواريم كه برادر عزيزم جناب استاد قمي به زودي به سوي ما بازگردد تا ان-شاءالله به آگاهي از خبر سلامتي شما، ما را خشنود ساخته و با ديدگاه هاي مناسب و متين حضرت عالي در تحقق اهداف مشترك آشنا سازد، من از ايشان درخواست كردم كه جزئيات را به جناب عالي اطلاع دهد. از خداوند مي خواهم كه بين ما را در راه رضاي خود جمع كند و همواره دل هاي ما را براي عمل در راه خود پايدار بدارد. او دعاها را شنواست و لطيف براي آنچه كه مي خواهد، است.

والسلام عليكم و رحمةالله و بركاته.
رييس دانشگاه الازهر
محمد شلتوت
24 ذي القعده 1379 هجري/19-1960 ميلادي

نامه آيت الله العظمي بروجردي به سفير سعودي

بسم الله الرحمن الرحيم
سلام و درود خدا بر شما باد.
نامه جناب عالي توسط آقاي يوسف بوعلي، همراه با چمداني بزرگ دريافت شد و يادآور شديد كه در اين چمدان پانزده نسخه قرآن كريم، قطعه يي از پرده كعبه مكرمه و ... در آن قرار دارد. و از اين که اعلي حضرت دستور داده اند كه آن را براي من ارسال نماييد، در اين موضوع متحير شدم چرا كه روش من اين است كه از پادشاهان و بزرگان هديه نپذيرم ولي چون اين هدايا با قرآن و پرده كعبه همراه بود، لذا نسخه هاي قرآن و قطعه پرده مكرمه را برداشتم و چمدان را با بقيه هدايا براي جناب عالي، به عنوان هديه اي از جانب خود ارسال مي دارم تا يادي از من در موقع نماز و دعا بكنيد و چون رياست حج در اين سال ها دست خود پادشاه است، حديث طولاني در صفت حج رسول الله (ص) كه مسلم در صحيح، و ابو داود در سنن خود آورده است و در احكام حج، اكثر مسلمانان از آن استفاده مي كنند گر چه به تمام آن حديث عمل نمي كنند، را ارسال مي كنم تا به پادشاه به عنوان هديه اي از من ارسال نماييد و سلام و درود مرا به ايشان ابلاغ كنيد.

از خداوند (عز جلاله) استدعا دارم كه دل هاي مسلمانان را به هم آورده و مسلمانان را دستي واحد قرار دهد و آن ها را به عمل به قول خداي متعال سوق نمايد: (واعتصوا بجبل الله جميعا و لا تفرقوا) و از پشت به هم كردن، كينه ورزي و پيروي از هواها كه موجب جدايي كلمه مسلمانان مي شود، دور نگه دارد و به اين سخن خداوند ملزم نمايد: (يا أيها الذين آمنو اذا ضربتم في سبيل الله فتبينوا، و لاتقولوا لمن ألقي إليكم السلام، لست مؤمنا تبتغون عرض الحياة الدنيا).
والسلام عليكم و رحمة الله.

مقاله شيخ محمد مدني رييس دانشكده حقوق اسلامي در دانشگاه الازهرو سردبير مجله رسالة الاسلامدر پي رحلت آيت الله العظمي بروجردي

براي جمعيت (التقريب) در مركز، در (قاهره)، و كليه شعبه هاي ديگر آن، در جهان و خانواده ي مجله (رسالة الاسلام) ناگوار است كه به تمام مسلمانان در شرق و غرب و بلكه به تمام دست اندركاران در زمينه اركان اسلام، در اين جهان، كه زير بار سنگيني كه دسيسه كاران، كينه توزان، جنگ طلبان در كشورها و ملت هاي مختلف بر آن ها تحميل كرده اند، خبر رحلت سيد حسين طباطبايي را اعلام مي كنيم. معظم له صبح پنج شنبه سيزدهم شوال سال 1380 مطابق 30 مارس 1961 ميلادي، دار دنيا را وداع گفت. از عمر مبارك او نزديك به نود سال مي گذشت كه جهان را با علم، تلاش پسنديده و جهاد ستوده در خدمت اسلام و مسلمانان لبريز نمود. آيت الله بروجردي از بزرگترين دست اندركاران در جمع كلمه مسلمانان بود و در حالي كه جان تسليم مي كرد و زبانش با ذكر خدا مشغول بود، به تقريب، دعوت و به ترويج آن توصيه مي كرد، دعوتي كه حصار و جوهر رسالت اسلام است.

ما خبر وفات اين عالم بزرگ رباني را به تمام مسلمانان اعلان مي كنيم؛ زيرا او مردي نبود كه به فرقه اي وابسته باشد بلكه او مرد دنيا و دين براي همه انسان ها و براي همه اسلام با اختلاف مذاهب، علوم، طوايف و افراد، بود. خداوند بر تربتش باران رحمت خود را نازل نمايد و او را با ياران جد خود كه خداوند بر جهانيان برانگيخت و با خانواده طيبين و طاهرينش( صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين) محشور نمايد.

به درستي كه مفاخر بزرگ و آثاري عظيم، يادآور اين فقيد بزرگوار است و اگر مي خواستيم اين مفاخر را به ثبت برسانيم و تأثير و ثمره هاي آن ها را بر دانش و دين و ارتباط محكم مسلمانان بررسي مي كرديم، سخن به درازا مي كشيد و به صدها صفحه احتياج پيدا كرديم. ولي به جنبه هايي كه نشان دهنده عظمت او است و اختصاص به تقريب دارد، اكتفا مي نماييم.

آيت الله بروجردي (رض) رهبر شيعه اثني عشري، از بارزترين شخصيت هاي دوران اين قرن بود كه ما در آن زندگي مي كنيم. معظم له مرجع شيعه ها بود كه همگي به او رجوع مي كردند و او پناه گاه شيعه ها بود كه مسلمانان در آن مأوا مي گزيدند. بيشترين مشغله ذهني او اين بود كه مسلمانان داراي يك دين، يك پروردگار و يك پيامبر و يك كتاب هستند، اگر چه آن ها مخالف يكديگر و مردم متفرق و طوايف اسلامي با هم ناسازگار هستند و علماي آن ها ستيزه جو و بي توجه به آن ها و نگاه آن ها به مردم همچون نگاه صياد به شكار است. چه بسا برخي از شخصيت هاي خاور شناس كه اكثر آن ها از پيشگامان استعمار هستند، اختلاف مسلمانان را دريافته اند لذا خرسند و آرام گرفته اند و به اين اختلاف دامن زده و آتش آن را در بين مسلمانان برمي افروزند تا اين كه قدرت مسلمانان رو به ضعف و سستي گراييده و بتوانند دست آوردها و امكانات مسلمانان را نسل اندر نسل و بهره بعد از بهره و وابسته بعد از وابسته را به ببلعند.

در دوران هاي مختلف، كساني در بين علما و رهبران بودند كه به اين خطر از راه رسيده توجه كردند، ولي افرادي كه گام هاي عملي و پرچم جهاد را در اين زمينه براي رفع اين شر از امت برداشتند، فقط افراد معدودي هستند كه در فرصت مناسبي، آن ها را معرفي نموده و تلاش هاي آن ها را آشكار نموده و كارهاي شايسته و ستوده آن ها را كه در سكوت، از خودگذشتگي و اختفا انجام مي دادند و هنوز هم انجام مي دهند، در مقياس تاريخ خواهيم سنجيد و اين امام همام يكي از اين افراد بود كه در صدر صفوف آن ها قرار داشت. مركز رهبريت او در شهر (قم)، اين سرزمين مبارك، بود كه مركز شيعه ي اثني عشري در ايران است. شهر قم به مثابه ي پناه گاهي است كه صدها علما، طلاب و پيش گامان معرفت به سوي آن حركت كرده و يا در آن جا اقامت مي گزيدند تا از بركت هاي اين شهر بهره اي گيرند و از دانش و معرفت رهبر آن جا استفاده نمايند. آيت الله بروجردي به اين دل هاي عطشان و جان هاي دگرگون شده، چون دوران صدر اسلام، روزي كه رسول الله دين را ترويج و قلب ها را بر آن همدم و مؤمنان را با پيوندش مرتبط مي نمود، دعوت اسلامي را شفاف جاري مي كرده است. هدف او هميشه اين بود كه در قلب هاي شاگردان، مريدان و پيروانش اين اعتقاد را تحكيم دهد كه اسلام همان دين خدايي است كه هر مسلماني ايمان دارد به اين كه محمد، پيامبر و رسول، و قرآن، كتاب آسماني است، و نمازهاي پنج گانه و بقيه اركان ايمان فرايضي هستند كه انجام آن واجب است، و به سوي قبله مقدس در مکه مکرمه رو مي کنند. هر اختلافي غير از اين اصول اساسي ايمان، فقط اختلاف ثانوي است كه مسلمان را از دين خود خارج نكرده و برادري او قطع نمي گردد و از حقوق خود نسبت به برادران مسلمان در اين نوع اختلاف ها محروم نمي شود. در قم، او شاگرد و مريدي داشت كه هوش او ظاهر و نور ايمان از صورتش هويدا بود. پدري نجيب، مجتهد، عالم و صاحب نظر و از بهترين خانوده ها، که او را بزرگ نمود. آيت الله بروجردي او را براي خود برگزيد و سپس بين آن دو، عقد مودت و علاقه به خدمت به اسلام و مسلمانان، ارتباطي محكم و هوشي عميق به هم پيوند زد. اراده خداوند بر اين بود كه اين جوان به شهر قاهره بيايد و آيت الله بروجردي در شهر قم باقي بماند تا بين دو مركز از آن نفس هاي رباني كه خداوند هر چند وقت يك بار بر مردم مرحمت مي كند، روحي اصيل و جواب گو ارتباط ايجاد نمايد. لذا هم بستگي براي اين يكي بود و رسالت براي آن دگري!

سپس، شيوخ الازهر، پيش روان بزرگي بودند كه در عصر جديد متولي رياست الازهر بودند و يا رياست كرسي علمي آن را بر عهده داشتند. آن ها از اساتيد بزرگ، يا از اهل فتوا و يا رياست مذاهب چهاظرگانه و طلايه داران پيش رو در اين جهاد مبارك براي جمع كلمه مسلمانان و اتحاد آن ها در حل مظاهر اختلاف بودند.

آن گاه در مرحله اول، مكاتبه و پيام ها با بزرگان دو فرقه آغاز شد و در مرحله دوم با صفحه هاي مجله رسالة الاسلام و در مرحله ي سوم با برنامه ريزي هاي آموزشي در دانشگاه مجهز الازهر بود كه از تاريخ با عزت برخوردار است، و جايگاهي است كه دانشجويان به اساتيد خود گوش مي دهند، و نظر اهل سنت و شيعه و سخن موافق و مخالف و دلايل هر يك از دو طرف را در احكام شريعت، فروع و اصول و مأخذ و دليل آن و روايت ها و اصطلاح هاي روايي و تاريخ رجال را بيان مي كنند.

قسم به جانم، اين اقدام يكي از مفاخر اين دوران مي باشد و به طور حتم داراي تأثيري دور دست خواهد بود كه به زودي در علم و دين ريشه دوانده و درخت ايمان با آن تقويت خواهد شد و روييدني هاي پيرامون آن كه دشمنان اسلام براي تضعيف دين نشانيده اند، بر آن تفوق و برتري نخواهند جست. در عالم باقي، اكنون آيت الله العظمي بروجردي، با صديقان، شهدا، و صالحان محشور شد و آرزوهاي بزرگ ما در اين پيشروي مريد شيخ محمد تقي و در كساني كه با او بر دعوت حق پيمان صادقانه بستند، متجلي است. خداوند او را و آن ها را حفظ نموده و او را با آن ها و آن ها را با او مؤيد دارد .... آن ها أمناي هم بستگي هستند و او امين آن ها .

و ليس (يذهب) منا سيد أبدا
إلا افتلينا (إماما) سيدا فينا
از بين ما سروري هرگز نرفته
مگر اين كه امام و پيشوايي در بين ما است
(منبع: پيشينه تقريب،محمد علي آذر شب)

نامه آيت الله العظمي منتظري به وزير ارشاد درباره اعلام هفته وحدت

بسمه تعالي
جناب حجت الاسلام آقاي معاديخواه وزير محترم ارشاد اسلامي دامت افاضاته

همانگونه كه توجه داريد جهان اسلام، پس از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران مورد توجه دشمنان ديرينه اسلام و مسلمين و به خصوص شيطان بزرگ آمريكا و صهيونيسم قرار گرفته و هر روز به شكلي كشورهاي اسلامي را دچار تفرقه و خصومت مي‎كنند... هم اكنون جهان اسلام با سرعت و با الهام از انقلاب ايران بر اساس حركت اسلامي و محور رهبري معظم انقلاب حضرت امام خميني مدظله، درحال تولدي جديد مي‎باشد، از اين رو بجاست طبق آيه شريفه (و من يعظم شعائر الله فانها من تقوي القلوب) و سيره پيامبر و ائمه اطهار سلام الله عليهم اجمعين، بر خلاف خواسته دشمنان اسلام، به شعائر عظيم اسلام كه مورد احترام و قبول امت بزرگ اسلامي بوده توجهي بيشتر مبذول گردد. يكي از اين شعائر ميلاد پربركت پيامبر عظيم الشان اسلام حضرت محمدبن عبدالله (ص) مي‎باشد ولي از آنجا كه مع الاسف تاريخ اين ميلاد كه در حقيقت آغاز حركت جديد در تاريخ بشريت بود از اختلاف مصون نمانده و در بسياري از كشورهاي اسلامي برخلاف آنچه در تاريخ و بين ملتها قطعي است به جاي هفده ربيع الاول، دوازده ربيع الاول را تاريخ ميلاد آن حضرت مي‎دانند؛ بسيار مناسب و بجاست كه روزهاي دوازده الي هفده ربيع الاول را هفته وحدت اعلام داشته تا ضمن هماهنگي با ساير مسلمانان به خواست الهي با تنظيم برنامه هاي پرمحتوا در داخل و خارج كشور صداي انقلاب اسلامي ملت ايران را به گوش جهان محرومين و مستضعفين برسانيم . توفيق همگان را در اين رسالت اسلامي از خداي بزرگ مسئلت دارم .

والسلام عليكم و رحمه الله،‏6/9/1360،
حسينعلي منتظري
( خاطرات، ج1، ص556)