حفاظت از محيط زيست در كنار حق بهره‏‏‏‏ مندي از مباحات عمومي

منظور از «مباحات» چيزهايي است كه در طبيعت وجود دارد و متعلق به شخص خاصي نيست. در روايتي از پيامبر گرامي اسلام(ص) نقل شده است كه : «الناس شركاء في ثلاثة : النار و الماء و الكلا»(1)، مردم در سه چيز شريك يكديگرند: آتش، آب و مرتع . همين مضمون از امام رضا(ع) نيز نقل شده است .(2) ظاهرا مقصود از آتش، انرژي حرارتي است؛ ولي به احتمال قوي مراد از آن، سبب حرارت يعني سوخت است. بنابراين، اشتراك مردم چون سبب بهره مندي تمامي ايشان مي‎شود، مديريت امور عمومي براي جلوگيري از تزاحم منافع در دست دولت ها و زمامداران است. دولت اسلامي بايد با نظارت دقيق و مديريت صحيح به گونه‏‏‏‏ اي عمل كند كه افراد جامعه اسلامي به طور مساوي از ثروت‏‏‏‏ هاي عمومي بهره گيرند تا از تبعيض و پايمال شدن حقوق افراد جلوگيري به عمل آيد.

حفاظت از محيط زيست عمومي در كنار حق بهره‏‏‏‏ مندي انسانها از مباحات عمومي - مثل استفاده از فضاي جنگل ها و بهره مندي از هواي پاك و كوهها و آب درياها و فضاي آسمان جهت سير و سياحت و امثال آن - وظيفه زمامداران است و بايد مقررات و قوانين را در اين زمينه به گونه‏‏‏‏ اي وضع كرد كه حق عموم انسانها و حتي نسل هاي آتي در ضمن برآوردن نياز نسل موجود مورد توجه قرار گيرد و به هر حال از رفتار غير منطقي و اتلاف منابع عمومي جلوگيري شود.

بسياري از ملت ها از منابع مشترك سوخت، آب شرب و دريا بهره مي‎گيرند؛ و اگر سياست هاي يك دولت و ملت به گونه‏‏‏‏ اي باشد كه به منافع ساير ملل ضرر برساند و اين منابع مشترك را در اختيار گروهي خاص قرار دهد، خلاف شريعت محمدي(ص) است و دولت‏‏‏‏ هاي اسلامي بايد با تلاش و اقدام منطقي خود درصدد تأمين حقوق همه انسان‏‏‏‏ ها برآمده و در اين راه تمام كوشش خود را به كار گيرند.

دولت‏‏‏‏ هاي اسلامي مجاز نيستند از منابع مشترك با ملل غير مسلمان بهره برداري غير طبيعي كنند و در حقيقت حق آنان را ناديده گرفته و يك جانبه به استفاده از منابع مشترك اقدام نمايند.

اكنون كه مسأله حفظ محيط زيست به امري جهاني تبديل شده و يا مشكلات منابع مشترك، خصوصا در مورد منابع آب شيرين، درياها و نفت و گاز منجر به كدورت‏‏‏‏ ها و گاه درگيريهاي خانمان سوز مي‎شود، دولت هاي اسلامي بايد تلاش كنند تا ضمن رعايت معاهدات و قراردادهاي بين المللي كه ضامن حفظ اعتبار جامعه اسلامي است، حقوق انساني و طبيعي مسلمانان و غيرمسلمانان جامعه خويش را تأمين نمايند.

حق آيندگان نسبت به منابع طبيعي

حق بهره برداري از طبيعت و آب و هوا و گياهان و حيوانات آن و منابع زيرزميني به طور مساوي متعلق به همه انسانهاست، و كسي نمي تواند مانع بهره برداري ديگري از طبيعت باشد؛ خداوند در قرآن فرموده است: (هُوَ الذَّي خَلَقَ لَكُم ما فِي الاَرضِ جَميعا)، (3) «خداوند تمام آنچه را در زمين است براي شما خلق نمود.» و نيز فرموده: (وَ سَخَّر لكُم ما فِي السَّمواتِ وَ ما فِي الارضِ...)(4)، «آنچه را در آسمانها و زمين است مسخر شما كرده است». از اين آيات فهميده مي‎شود نسل هاي آينده نيز در چنين حقي سهيم هستند. بنابراين كسي حق ندارد به گونه اي از طبيعت استفاده كند كه موجب آسيب رساندن به آن و محروميت ديگران گردد؛ اگرچه بهره برداري او در ملك خودش باشد. به عنوان مثال حق ندارد هواي سالم مورد استفاده ديگران را با دود، آب دريا و رودخانه را با فاضلاب، و زمين را با پراكندن زباله و يا با آزمايش‏‏‏‏ هاي اتمي آلوده نمايد به طوري كه سلامت انسانها در معرض خطر قرار گيرد، بلكه نبايد حيات گياهان و جانوران را نيز به مخاطره اندازد.

انسان حق ندارد اموال و اشيائي را كه قابل استفاده اند اتلاف نمايد، به عنوان مثال حق ندارد گوشت قرباني حج را بي جهت دفن كند يا بسوزاند، و يا مازاد توليد گندمش را به دريا بريزد در حالي كه گرسنگان بسياري در ديگر نقاط جهان به سر مي‎برند. همچنين حق ندارد به گونه اي بيش از حد و بي رويه از منابع طبيعي همچون: جنگل‏‏‏‏ ها و درياها، و منابع زيرزميني همچون: آب، نفت، گاز، معادن و نظاير آن استفاده كند كه آيندگان از آنها محروم شوند؛ زيرا آيندگان نسبت به منابع طبيعي خدادادي حق دارند و همه در مقابل آنها مسئول هستند. نسل هاي آينده گرچه اكنون بالفعل موجود نيستند، ولي شارع مقدس براي آنها نيز در اين منابع حق قرار داده و در حقيقت آنها در مالكيت نسبت به منابع فوق با ما شريك مي‎باشند و ما بايد اين حق را رعايت كنيم .

حقوق حيوانات

حيوانات نيز بر انسان حقوقي دارند. در روايتي پيامبراكرم (ص) براي چهارپايان چندين حق را برشمرده اند: تامين فوري آب و غذاي حيواني كه در اختيار انسان قرار دارد، و نيز مراعات توان حيوان براي بهره كشي و سوار شدن بر آن، و اينكه صورت آن مورد ضرب قرار نگيرد، و بر پشت حيوان جز در راه خدا سوار نشود(5). و در روايت ديگري از امام صادق(ع) آمده است: «پشت چهارپايان را محل جلوس و نشستن و صحبت نمودن قرار ندهيد(6)». و حضرت امير(ع) فرمودند: «با چهارپايان مدارا كنيد، و در حالي كه بر آنها باري قرار دارد نگاهشان نداريد، و با لجام به آنها آب ندهيد، و بيش از طاقت و توانشان چيزي بر آنها حمل نكنيد(7)». حتي اگر انسان حيواني را ببيند كه از گرسنگي يا تشنگي در حال مرگ است، واجب است آن را نجات دهد. هيچ انساني حق ندارد بي جهت به حيوانات آسيب و آزار برساند؛ حضرت امير(ع) در آخرين جمله از وصيت‏‏‏‏ نامه معروف خود فرمودند: «مبادا هيچ انسان يا حيواني را مثله كنيد، هرچند آن حيوان سگ هار باشد(8)».

و در روايتي از حضرت امام جعفرصادق (ع) آمده است كه : « زني به خاطر اينكه گربه اي را در بند كرده بود و آن حيوان از تشنگي جان داده بود دچار عذاب گرديد(9) ».

همچنين از سفارشاتي كه در روايات اسلامي در مورد كيفيت ذبح و صيد حيوانات شده است مي‎توان به حق حيوانات پي برد؛ از جمله : نهي از ذبح حيوان در شب(10) ؛ كراهت رساندن كارد به نخاع حيوان قبل از ذبح كامل(11) ؛ نهي از ذبح حيوان اهلي و خانگي توسط صاحبش(12) ؛ نهي از قطع كردن تمام حلقوم حيوان همزمان با قطع چهار رگ اصلي(13) ؛ نهي از ذبح حيوان در حالي كه حيوان ديگر به آن نگاه مي‎كند(14) ؛ سفارش به تيز نمودن كارد و سرعت در انجام ذبح (به علت ايذاء كمتر حيوان) و نيز انجام ذبح به شكلي كه حيوان كارد را نبيند(15) ؛ سفارش به بردن حيوان به مذبح با ملايمت و نرمش و نيز خواباندن آن با ملايمت و آب دادن به حيوان قبل از ذبح(16) ؛ نهي از ذبح حيوان آبستن و شيرده(17)؛ نهي از سوزاندن تمام يا بعضي از اعضاي حيوان زنده(18)؛ نهي از سر زدن به پرندگان در شب و هنگام خواب و نيز نهي صيد بچه هاي پرندگان قبل از بالندگي(19)؛ نهي اخته نمودن حيوانات(20)؛ و نهي از صيد حيوان به طور كلي و اينكه موجب قساوت قلب مي‎شود. (21)

علاوه بر حقوقي كه به طور خلاصه بيان شد حقوق ديگري نيز در شرع مقدس وارد شده كه هر كدام در جاي مناسب خود بيان شده است[...] بنابر اين شايسته است برادران و خواهران ديني علاوه بر رعايت حقوق واجب الهي به حقوق يکديگر احترام گذاشته و از تعدي و تجاوز به آن بپرهيزند، همان گونه که راضي نيستند کسي حقوق آنان‏‏‏‏ را پايمال کند. در اين صورت جامعه اسلامي مي تواند راه رشد و کمال خود را طي کند و به مدينه فاضله اي که اسلام مي خواهد نايل شود؛ ان شاءالله.

منبع : کتاب رساله حقوق و اسلام دين فطرت

------------------
1. نوري، ميرزاحسين، مستدرك الوسائل، باب 4 از ابواب احياء الموات، ج 17، ص 114، حديث 2 .
2 . حر عاملي، وسائل الشيعه، باب 5 از ابواب احياء الموات، ج 25، ص 417، حديث 1.
3 . بقره (2): 29.
4.جاثيه (45): 13.
5 . وسائل الشيعة، كتاب الحج، باب 9 از ابواب احكام الدواب، حديث 1.
6 . همان، حديث 6.
7 . «ارفق بالبهائم و لاتوقف و عليها احمالها و لا تسقي بلجمها و لاتحمل فوق طاقتها»؛ دستور معالم الحكم و مأثور مكارم الشيم، ص 62. براي اطلاع بيشتر، ر.ك : بحارالانوار، كتاب السماء و العالم، باب 8 في حق الدابة، ج 61، ص 201 به بعد.
8 . «... و اياكم والمثله و لو بالكلب العقور»؛ نهج البلاغه صبحي صالح، نامه 47.
9. وسائل الشيعه، كتاب القصاص، باب1 از ابواب القصاص في النفس، حديث13.
10 . همان، كتاب الصيد و الذبائح، باب 21 از ابواب الذبائح .
11. همان، باب 6.
12 . همان، باب 40.
13. همان، باب 9، حديث 7؛ مستدرك الوسائل، كتاب الصيد و الذبائح، باب 7 از ابواب الذبائح .
14 . وسائل الشيعة، كتاب الصيد و الذبائح، باب 7 از ابواب الذبائح .
15 . مستدرك الوسائل، كتاب الصيد و الذبائح، باب 2 از ابواب الذبائح، حديث 1 و 2 و 3.
16. بحارالانوار، كتاب السماء و العالم، باب التذكية و انواعها، ج 62، ص 316، حديث 10.
17 . همان، ص 329، حديث 57.
18 . روضة المتقين، ج 9، ص 340؛ من لايحضره الفقيه، باب المناهي، ج 4، ص 5، حديث 4968، چاپ جامعه مدرسين .
19 . من لايحضره الفقيه، كتاب الصيد و الذبائح، ج 3، ص 321، حديث 4145.
20 . وسائل الشيعة، كتاب الحج، باب 36 از ابواب احكام الدواب، حديث 3.
21 . بحارالانوار، كتاب السماء و العالم، باب الصيد و احكامه، ج 62، ص 282، حديث 33 و 34.