عبد‏‏‏‏ الرحيم سليماني (محقق حوزوي و استاد دانشگاه)

اديان زنده و بزرگ عموما داراي متن و کتابي مقدس هستند که براي پيروان آن دين احترام و تقدس دارد. اين احترام و تقدس از آن جهت است که اين متن، اساس و محور اصلي دين و سنگ زير بناي آن را تشکيل مي دهد.

اين احترام در برخي از اديان به حدي است که علاوه بر احترام عمومي و هميشگي مراسمي خاص براي تجليل از آن وجود دارد. اما با اينکه در همه اين اديان، اصل احترام و تقديس نسبت به متن مقدس وجود دارد چگونگي آن و هدف آن متفاوت است. گاهي نفس احترام و تقديس عبادت است و گاهي کتاب از اين جهت احترام دارد که سخن خدا و هدايت الهي است و بنا براين با احترام و تقديس بايد جزو وجود انسان گردد و در اعماق قلب و ضمير او جاي گيرد و انسان رنگ و بوي آن را بگيرد.

قرآن مجيد نيز نزد مسلمانان همين وضعيت را دارد و در سراسر تاريخ اسلام از تقدس و حرمت برخوردار بوده است. اما همين امر از يک سو باعث انحرافات زيادي شده است و از سوي ديگر باعث شده است که دنيا پرستان فريبکار و دغلبازي که از دين مردم و مقدسات آنان براي رسيدن به دنياي خود استفاده مي کنند از تقدس قرآن مجيد نيز غافل نشوند و هر روز به نوعي آن را سر نيزه کنند.

به هر حال شناخت معنا و محتواي تقدس و حرمت قرآن مجيد باعث مي شود که هم از انحرافات جلوگيري شود و هم از سوء استفاده ها؛ انحرافات و سوء استفاده هايي که چه بسا باعث مي شود که يک متن و يک کتاب نه تنها نقش و کارکرد واقعي خود را نداشته باشد بلکه اثري عکس آن را داشته باشد. پس بايد سراغ متون مقدس اسلامي رفت تا اين معنا و مفهوم را دريابيم.

قرآن مجيد کتاب هدايت انسان ها به سوي نجات و رستگاري است «ذلک الکتاب لا ريب فيه هدي للمتقين»(بقره/2) اين کتاب که ترديدي در آن نيست، هدايتگر پارسايان است. پس معناي تقدس قرآن اين است که اين کتاب سخن خداست که براي هدايت انسان ها فرو فرستاده شده است. اما نقش بسيار مهم هدايتگري چگونه محقق مي شود و با اين کتاب چگونه بايد برخورد کرد و آن را بايد در چه جايگاهي قرار داد و از آن چگونه استفاده کرد تا نقش خود را در درون افراد و در اجتماع ايفا کند؟ آيا اين کتاب در تاريخ اسلام در جايگاه اصلي خود قرار گرفته و نقش خود را ايفا کرده است؟

آيه اي از خود اين کتاب به ظاهر به اين پرسش دوم پاسخ منفي مي دهد: «و قال الرسول يا رب ان قومي اتخذوا هذا القرآن محجورا»(فرقان/30) و پيامبر گفت: پروردگارا، قوم من اين قرآن را رها کردند. از آيات قبل از آيه فوق بر مي آيد که اين سخن را پيامبر در روز قيامت به خدا عرض مي کند و با عنايت به اينکه در آينده محقق مي شود در زمان نزول قرآن با تعبير گذشته بيان شده است. همچنين مقصود از قوم بايد کل امت پيامبر(ص) باشد(الميزان، ذيل آيه فوق).

اگر تاريخ اسلام را در نظر بگيريم بايد بگوييم قرآن مجيد هميشه مورد احترام و توجه بوده و با احترامي خاص قرائت مي شده و در مراحل خاص زندگي از تولد و ازدواج و وفات و ديگر مراحل زندگي مورد توجه خاص بوده است. آيا با اين حال مي توان گفت که قرآن مجيد مهجور بوده است؟ در ماه مبارک رمضان قرآن در همه جا تلاوت مي شود و از بلند گوها پخش مي شود و کساني دراين ماه بارها قرآن را ختم مي کنند و... در تمام سال در شروع همه مجالس و نشستها آياتي از قرآن مجيد تلاوت مي شود و گاه از اين هم فراتر مي روند و براي مثال درابتداي يک مسابقه فوتبال درهواي سرد زمستاني و در حالي که بازيکنان و داوران تنها لباس ورزشي پوشيده اند و البته برخي از بازيکنان يا داوران غير مسلمان هستند، دقايقي آيات قرآن را تلاوت مي کنند و بدين وسيله فوتبال را اسلامي مي کنند!

آري! اگر ابتداي جلسات رسمي و غير رسمي جامعه اي آياتي از قرآن مجيد تلاوت شود اما در آن جلسه هيچ يک از تعاليم قرآن مجيد رعايت نشود و بلکه خلاف دستورات صريح آن عمل شود قرآن در چنين جامعه اي مهجور و متروک است!

اگر در جامعه اي در ابتداي برنامه هاي رسانه هاي عمومي آيات قرآن تلاوت شود اما در درون آن برنامه به صداقت و عدالت و اخلاق که اساس تعاليم قرآن است توجه نشود آيا تعاليم قرآن در چنين جامعه اي جايي دارد؟!

اگر در جامعه اي بر تلاوت آيات قرآن و آداب ظاهري آن تاکيد شود و نيز براي حفظ قرآن توسط کودکان برنامه ريزي گسترده شود، اما از ترويج تعاليم قرآن خبري نباشد در واقع قرآن در اين جامعه متروک است!

درست است که در متون اسلامي بر تلاوت و حفظ قرآن تاکيد شده است و در قرآن مجيد آمده است که به هر اندازه که ممکن است قرآن را قرائت کنيد(مزمل/20) و رسول خدا مي فرمايد تلاوت قرآن صيقل دهنده دلهاست(کنز العمال، ح2441) و مي فرمايد خواندن قرآن کفاره گناهان است و پرده اي در برابر آتش و موجب ايمني از عذاب است(بحار الانوار، ج92، ص17) و نيز مي فرمايد قرآن را با صداي زيبا بخوانيد(کنز العمال، ح2768؛ بحارالانوار، ج2، ص110) اما آيا اين تلاوت و قرائت قرآن خودش موضوعيت دارد و مقدمه براي عمل به آن نيست؟! آيات بسيار زيادي از قرآن مجيد دعوت به تدبر يا هدايت به وسيله قرآن و ... مي کند(نساء/82؛ محمد/24؛ اعراف/204؛ اسراء/9؛ القمر/17 و ...)

پيامبر خدا(ص) مي فرمايد: فرزندم! از خواندن قرآن غافل نباش، زيرا که قرآن دل را زنده مي کند و از فحشاء و زشتکاري جلوگيري مي کند و از ستم و گناه باز مي دارد(کنز العمال، ح4032). پس از آن جهت بايد قرآن را تلاوت کرد که اين آثار ارزنده را دارد و اگر اين آثار را نداشته باشد تلاوت ارزشي نداشته است. آن حضرت در سخني ديگر به اين امر تصريح مي کند: تو تا آن زمان خواننده قرآن هستي که تو را از گناهان باز دارد. پس اگر باز نداشت، قرآن نخوانده اي (گزيده ميزان الحکمه، ص637). پس صرف تلاوت و قرائت قرآن ارزشمند نيست بلکه به نتيجه و تاثير آن بستگي دارد. به همين جهت پيامبر مي فرمايد: اي بسا قرآن خواني که قرآن لعنتش مي کند(بحار الانوار، ج92، ص184).

پيامبر(ص) مي فرمايد: براي ملازم قرآن شايسته نيست با کسي که نسبت به او تندي کرده است، تندي کند و کسي که در درونش کلام خداست، با کسي که نسبت به وي رفتار جاهلانه مي کند، نابخردانه رفتار نمي کند(کنز العمال، ح2347 ).

آري! تلاوت و قرائت قرآن مجيد بسيار ارزشمند است و در واقع با قرائت قرآن، خدا با انسان سخن مي گويد. پيامبر خدا(ص) مي فرمايد: هر گاه فردي از شما دوست داشته باشد که پروردگارش با او سخن بگويد، قرآن بخواند(کنز العمال، ح2257). با قرائت قرآن است که انسان هدايت مي شود و با خواست خدا و اخلاق خدايي آشنا مي گردد و متخلق به آن مي گردد. و البته اين در صورتي است که صرف خواندن و از زبان گذراندن نباشد و همراه با تدبر و تامل باشد چنان که مولاي متقيان علي(ع) مي فرمايد: بدانيد که در قرآن خواندني که با تدبر همراه نباشد، خيري نيست؛ بدانيد که در عبادتي که با فهم و انديشه توأم نباشد، خيري نيست(بحار الانوار، ج92، ص211).

خداوند تعالي مي فرمايد: کساني که کتاب به آنان داديم و آن را آن گونه که بايد تلاوت مي کنند (يتلونه حق تلاوته) ايشانند که به آن ايمان دارند(بقره/121). اما تلاوت «آنگونه که بايد يا حق تلاوت» چيست؟ امام صادق(ع) مي فرمايد حق تلاوت آن است که: آيات قرآن را روشن و شمرده مي خوانند، سعي مي کنند معانيش را بفهمند، احکام و فرامينش را به کار مي بندند، به وعده اش اميدوارند، از عذابش مي ترسند، از داستانهايش سرمشق مي گيرند، از مثل هايش پند مي گيرند، امرهايش را به جا مي آورند و از نهي هايش دوري مي کنند. به خدا سوگند که حق تلاوت قرآن به حفظ آيات و پشت سر هم خواندن حروف و کلماتش تلاوت سوره هايش و تکرار ده جزو و پنج جزو آن نيست. برخي حروف و کلماتش را حفظ کردند و حدود و معنايش را فرو گذاشتند. حق تلاوت به تدبر و تامل در آيات قرآن است...(تنبيه الخواطر، ج2، ص236 ).

به هر حال تلاوت قرآن اينگونه است و کسي که اينگونه آن را تلاوت کند انسان ديگري، و در واقع انسان واقعي مي شود. اما اگر جامعه اي و نظامي را ديديم که در آن قرآن زياد تلاوت مي شود و همه جا صداي آن شنيده مي شود، از ميدا ن هاي ورزشي تا بلند گوهاي مساجد و رسانه ها و تا مجالس خصوصي و عمومي و اين تلاوت و نيز توجه به حفظ الفاظ قرآن ترويج و تبليغ مي شود، اما از اخلاق قرآني و عدالت قرآني و تقوا و پارسايي قرآني خبري نيست، در اين جامعه قرآن در واقع مهجور و متروک است و چنين جامعه اي مصداق روشن و واضح سخن علي(ع) است که مي فرمايد: بر مردم روزگاري خواهد آمد که در بين آنان از قرآن جز خطوطش و از اسلام جز نامش باقي نماند. مساجد شان از جهت بنا و ساختمان آباد اما از جهت هدايت خراب است؛ ساکنان و آبادکنندگان آن بدترين مردم روي زمين اند؛ فتنه و فساد از آنان بر مي خيزد و خطا ها در آنان لانه مي کند(نهج البلاغه، حکمت 369).

آري، تلاوت و قرائت قرآن مجيد يکي از عبادات مهم است و در همه سال ارزشمند است و البته اين ارزشمندي در ماه مبارک رمضان بسيار بسيار بيشتر است و روايات اسلامي مکرر بر اين امر تاکيد کرده اند. اما آيا قرائت قرآن صرفا به معناي اداي مکرر الفاظ و خواندن آيات آن به صورت هاي مختلف است؟ هرگز! ماه رمضان ماه عمق بخشيدن به دينداري است و اين عمق بخشيدن با تدبر در آيات الهي ايجاد مي شود. با تدبر و تفکر در آيات الهي است که عمق وجود انسان ها متحول شده و در واقع خدا در ژرفاي وجود آدمي لانه مي کند و بو و رنگ خدايي مي گيرد. اين معناي قرائت قرآن و تلاوت آن در ماهي است که بهار قرآن خوانده شده است.