عبدالله اميني پور ( محقق علوم قرآني)

اشاره

از مصحف امام على (ع) بسيار گفته‏اند و شنيده‏ايم. آيا اين مصحف ـ آن گونه كه مي‏پندارندـ با قرآن موجود اختلاف دارد؟ اگر چنين است، اختلاف آن چقدر است؟ مصحف امام على (ع) چه اندازه است؟ و منابع مذهبي‏تاريخى كه اشاره به وجود آن دارد، كدام است؟ آيا اين همان مصحفى است كه نزد پيامبر (ص) بود يا مصحفى ديگر است؟ و...
برخى پنداشته‏اند شيعيان، قرآنى غير از قرآن موجود دارند، و دليل خود را وجود قرآنِ على (ع) مي‏دانند، كه ويژگي‏هايى غير از قرآنِ موجود دارد. ما در اين مقاله به پاسخ‏‏‏‏ گويى به اين شبهات مي‏پردازيم و درباره اين مصحف توضيحاتى را به خوانندگان تقديم مي‏كنيم، تا همگان بدانند آنچه گفته مي‏شود (وجود قرآنى ديگر در نزد شيعيان)، تهمتى بيش نيست.

اهل بيت وحي

همه مسلمانان اتفاق نظر دارند كه رسول الله‏‏‏‏ (ص) به امام على (ع) توجهى ويژه داشت و از ابتدا سرپرست ايشان بود. اما اين اهتمام به دستور خداوند و به منظور آماده ساختن ايشان براى امامت و سرپرستى امت بود. ابونعيم الحافظ الشافعي(م‏‏‏‏ 430 ه. ق) چنين روايت كرده است: «رسول اللّه فرمود: اى علي، خداوندعزّوجل به من دستور داد تو را نزد خود نگهدارم و آموزشت دهم تابداني؛ و اين آيه نازل شد: گوش‏‏‏‏ هاى شنوا قرآن را دريابند و بفهمند. تو گوش شنواى دانش هستي.»(1)

على‏‏‏‏ (ع) به بركت سرپرستى و آموزش پيامبر‏‏‏‏ (ص) آگاهترين فرد ـ پس از رسول اللّه ـ شد. رسول اكرم در اين باره فرمود: «پس از من آگاه‏‏‏‏ ترين شخص در امّتم علي‏بن ابي‏طالب است.»(2) تمام كسانى كه مي‏خواستند از دانش پيامبر بهره‏گيرند، مي‏دانستند همان علوم را مي‏توانند از على(ع) بياموزند؛ زيرا پيامبر(ص) فرموده بود: «من شهر علم هستم و على دروازه آن است.»(3)

در ميان دانش‏‏‏‏ هايى كه پيامبر (ص) به على (ع) آموخت، علوم قرآن جايگاهى ويژه داشت. امام على (ع) مي‏فرمايد: «آيه‏‏‏‏ اى از قرآن بر رسول اللّه نازل نشد مگر اين‏‏‏‏ كه آن را بر من خواند و ديكته كرد تا بنويسم؛ و تأويل و تفسير و ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه قرآن را به من آموخت.»(4) در روايتى ديگر مي‏فرمايد: «هرگاه از رسول اللّه (ص) پرسشى مي‏كردم، پاسخم را مي‏داد؛ و اگر مسايلى به ذهنم نمي‏رسيد، خود ايشان مي‏فرمود. هر آيه‏اى درباره شب يا روز، آسمان يا زمين، دنيا و آخرت، بهشت وجهنم، كوه و دشت، نور و ظلمت نازل مي‏شد، بر من مي‏خواند و ديكته مي‏كرد و من آن را مي‏نوشتم؛ و به من تأويل و تفسير و محكم و متشابه و خاص و عام قرآن را و اينكه چگونه و كجا و درباره چه كسى نازل شده است، آموخت. پيامبر (ص) از خدا خواست به من فهم و حافظه بدهد، تا آيه‏اى از كتاب خدا را فراموش نكنم و درباره هركسى آيه نازل مي‏شد،به من مي‏فرمود»(5) در كتاب طبقات ابن سعد آمده است: «امام على(ع) به مسلمانان مي‏گفت: هر پرسشى درباره كتاب خدا داريد، از من بپرسيد؛ زيرا من به هر آيه‏اى آگاهم.»(6) صحابه اتفاق نظر دارند كه علم قرآن به على و ديگر اهل‏بيت عليهم‏السلام اختصاص دارد.(7) امام‏‏‏‏ على(ع) شاهد وحى و دارنده دانش قرآنى و وارث علم پيامبر(ص) بود.

او دومين شخص جهان اسلام و آگاه‏‏‏‏ ترين صحابه به شمار مي‏رفت. بسيارى از مفسّران اعتقاد دارند عباراتى چون «راسِخُونَ فِي‏الْعِلْمِ»(8) (صاحبان علم و دانش‏الهي)، «اَهْلُ‏الذِّكْرِ»(9)، (آگاهان) يا «اَلَّذينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ»(10) (كسانى كه كتاب آسمانى را به آنها داده‏ايم.) درباره امام علي(ع) است. در روايات شيعه و سنى آمده است: مقصود از «مَنْ عِنْدَهُ عِلْمَ الْكِتابِ»(11) (كسى كه علم كتاب و آگاهى بر قرآن نزد اوست)، امام على(ع) است.(12) پيامبر(ص) مي‏فرمايد: «على مع القرآن و القرآن مع علي؛ لن يفترقا حتى يرد عليّ الحوض»؛ على با قرآن و قرآن با على است آن دو از هم هرگز جدا نمي‏شوند، تا اين كه كنار حوض كوثر نزد من آيند.»(13) ابن مسعود، يكى از مفسّران صدر اسلام، مي‏گويد: «اگر كسى آگاه‏‏‏‏ تر از خودم به كتاب خدا مي‏شناختم، خود را حتى با پيمودن راه بسيار به او مي‏رساندم.» شخصى پرسيد: «با على چگونه‏اي؟» ابن مسعود گفت: «من قرآن را با او شروع كرده، نزد او آموخته‏ام.»(14) در كتاب شواهد التنزيل (15) آمده است: «عُمَرو ابن مسعود و عايشه و عبداللّه بن عمر (فرزند خليفه دوم) و... گفته‏اند: على بيش از همه مردم از قرآن آگاهى دارد.

على (ع) قرآن را جمع آورى مي‏كند.

بنابر آنچه از علم امام علي(ع) گفتيم، طبيعى است رسول‏اللّه (ص) كار مهم جمع‏آورى قرآن را به او بسپارد. بر اساس روايات، هنگامى كه رسول اللّه در حال احتضار بود، به على(ع) فرمود: «اى علي، قرآن در ميان كتاب‏‏‏‏ ها و قطعه‏ها و برگ‏‏‏‏ هايى كنار رختخواب من است؛ آنها را برداشته، در يك جا گردآوريد و ضايع نكنيد، چنان كه يهود تورات را ضايع كردند. على(ع) برگ‏‏‏‏ ها را در پارچه‏اى زرد نهاده، در خانه‏اش گذاشت و مُهر كرد و فرمود: ردا بردوش نمي‏اندازم تا زمانى كه قرآن را گرد آورم. از آن پس امام بى ‏آن كه عبا بردوش اندازد، با ميهمانانش رو به رو مي‏شد تا هنگامى كه قرآن را جمع‏آورى كرد.»(16) اين كار شش ماه به درازا كشيد.(17) برخى اين مدت را به سه روز گفته‏اند.(18) البته اين در صورتى است كه جمع قرآن به معناى مترتب كردن آن برحسب نزول آيات باشد. آيت‏اللّه سيدحسن صدر در كتاب تأسيس الشيعه لعلوم الاسلام مي‏گويد: ديگر علوم قرآن را اميرمؤمنان آموزش داد. او انواع و اقسام دانش‏‏‏‏ هاى قرآنى را بازگو كرد و براى هركدام مثال آورد كه تمام آن در بحارالانوار جمع آورى شده است. هر كتابى درباره علوم قرآن نوشته شده، برگرفته از آموخته‏هاى امام على(ع) است.(19) معتزلى حنفى مي‏گويد: «همگان اتفاق نظر دارند كه قرآن را در زمان رسول اللّه حفظ مي‏كرد و كسى ديگرى اين كار را نمي‏كرد. از اين گذشته او اولين كسى است كه قرآن را گرد آورد.»(20)

از ويژگي‏‏‏‏ هاى مصحف امام على (ع)

بخشى از ويژگي‏‏‏‏ هاى مصحف امام(ع) عبارت است از:

1 ـ ترتيب آيات بر اساس نزول

ابن حجر مي‏گويد: «على قرآن را به ترتيب نزول (آيات) پس از وفات پيامبر جمع آورى كرد.»(21) ابن جزيّ الكلبى مي‏گويد: «در زمان رسول اللّه، قرآن در ميان كتاب‏‏‏‏ ها و سينه‏هاى مردمان پراكنده بود. وقتى رسول اللّه وفات يافت، على بن ابي‏طالب ـ رضي‏اللّه عنه ـ درخانه‏اش نشست و آن را به ترتيب نزول جمع كرد.»(22) در كتاب تاريخ يعقوبى ترتيب اين آيات ذكر شده است.(23)

2 ـ تقديم منسوخ بر ناسخ

شيخ مفيد در كتاب المسائل السرويه مي‏گويد: «اميرمؤمنان(ع) قرآن نازل شده را ـ از اول تا آخرـ جمع آورى كرد و آن را به گونه‏اى كه مي‏بايست، مرتب ساخت. او آيات مكّى را بر مدنى و منسوخ را بر ناسخ مقدّم كرد.»(24)

3 ـ در بردارنده تأويل

امام على (ع) مي‏فرمايد: «هرآيه‏اى كه خداوند ـ جلّ و علا ـ برمحمد (ص) نازل كرد، به املاى رسول اللّه و خط خودم، نزد من است؛ و تأويل هر آيه‏اى كه خدا بر محمد نازل كرد، نزد من است.»(25)

منظور از «تأويل» بيان مقصود كلى و برگرداندن كلام به يكى از احتمالات عقلانى آن است؛ گو اين‏‏‏‏ كه ممكن است در ظاهر دلالتش روشن باشد. دراين مصحف تمامى جوانب آيات بر شمرده شده است، به گونه‏اى كه آيات به زمان و يا مكان و يا شخص خاص اختصاصى ندارد و مانند ماه و خورشيد براى همه زمان‏‏‏‏ هاست.(26)

4 ـ در بردارنده تنزيل

تنزيل يعنى شأن نزول و سبب نزول وحي. البته گروهي، تفاسيرى كه خداوند براى شرح برخى از آيات بر پيامبر(ص) نازل كرده، تنزيل مي‏دانند.(27) اين تفاسير چگونگى نماز خواندن، زكات دادن و ديگر آيات را توضيح مي‏دهد و خصوصيات تنزيل آيه‏ها مانند مناسبت نزول، مكان و زمان نزول و كسانى را كه مقصود آيه بوده‏اند و... را بيان مي‏كند. شيخ مفيد در مقايسه ميان قرآن موجود و مصحف امام على (ع) مي‏نويسد: تأويل و تفسير معانى قرآن ـ چنان كه شأن نزول آن علّت عدم پذيرش مصحف، هماهنگ نبودن آن با خواسته‏هاى نامشروع سياستمداران بود. بوده‏ـ در مصحف اميرمؤمنان (ع) وجود داشته است.(28) امام باقر (ع) فرمود: «هيچ كس جز على (ع) قرآن را چنان كه فرود آمد، جمع نكرد.»(29)

5 ـ تفكيك محكم و متشابه

در مصحف امام علي(ع) محكمات و متشابهات مشخص شده بود.(30) سيدعبدالحسين شرف الدين مي‏گويد: «علي(ع) قرآن را به ترتيب نزول جمع كرد وناسخ و منسوخ و عام و خاص ومطلق و مقيد و محكم و متشابه و عزيمت و رخصت و سنت و آداب و سبب نزول آن را بيان كرد و دشواري‏‏‏‏ هايش را توضيح داد... قرآن جمع آورى شده از سوى اميرمؤمنان به تفسير شبيه‏تر است.»(31)

6 ـ قرائت «عاصم» است.

استاد معرفت در جلد اول كتاب التمهيد مي‏گويد: «اين مصحف بر اساس قرائت رسول اللّه بود.» استاد مرتضى عسكرى در كتاب حقائق هامّه مي‏نويسد: اگر قرائت را صحت مخرج بدانيم، قرائت عاصم مقصود است. او قرائتش را از «ابى عبدالرحمان» و وى از امام على‏‏‏‏ (ع) و او از پيامبر‏‏‏‏ (ص) ياد گرفته است. بسيارى از مورخان و نويسندگان اين مطلب را ذكر كرده‏اند(32)

7 ـ در بردارنده نام‏‏‏‏ هاى اهل حق و باطل

در اين مصحف آياتى كه درباره كافران، مشركان و منافقان مى‏‏‏‏ باشد، با نام اشخاص همراه است. اين مصحف در اختيار امام رضا (ع) بود. امام آن را به « ابن‏ابى نصر بزنطي» امانت داد. «بزنطي» مصحف را گشود و نام هفتاد نفر از قريش را در تفسير آيه: «لم يكن الذين كفروا»(33) ديد. وقتى امام از اين امر آگاه شد، كتاب را از «بزنطي» پس گرفت.(34)

8 ـ املاى رسول اللّه و نگارش امام علي(ع)

تمامى تفسير، تنزيل، تعيين آياتِ محكم و متشابه و... گفته‏هاى پيامبر (ص) بوده كه به دست امام على (ع) نوشته شده است. امام علي(ع) اين مطلب را در حديثى كه گذشت، بيان مي‏دارد.(35) بر اساس اين حديث، مصحف امام در زمان پيامبر(ص) نوشته شده؛ به املاى پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله بوده است.

آنچه گذشت، بخشى از ويژگيهاى اين كتاب است كه آيات الهى را باترتيب و تفسير در خود گنجانده است و تفسير گونه‏اى است كه مطلبى زياده يا كمتر از قرآن ندارد و «مصحف» خوانده مي‏شود.

چرا مصحف امام پذيرفته نشد؟

بـه سبـب ويـژگي‏‏‏‏ هاى اين مصحف، بسيارى از دانش‏پژوهان در پى دست‏يابى و خواندن آن بوده‏اند. محمدبن سيرين مي‏گويد: «شنيدم امام، آن مصحف را بر اساس تنزيل (تفسير) نوشته است. اگر برآن مصحف دست مي‏يافتم، دانش در آن بود. به دنبال آن كتاب بودم و به مدينه نامه فرستادم، ولى آن را نيافتم.»(36) زُهَرى درباره اين مصحف مي‏گويد: «اگر يافت مي‏شد، سودمندتر (از هر تفسير) و داراى دانشى بيشتر بود.»(37)

ولى چرا اين مصحف ـ به رغم دانش‏‏‏‏ ها و سودمندى آن ـ اكنون در دسترس نيست؟! در تاريخ مي‏خوانيم امام على (ع) پس از پايان بردن اين مصحف، آن را بر مردم عرضه كرد و همگان را به استفاده از آن فراخواند، ولى پذيرفته نشد. از اين رو، امام آن را ـ براى هميشه ـ نزد خود و ديگر امامان (عليهم‏السلام) نگهداشت.(38)

علّت عدم پذيرش مصحف از سوى مردم، هماهنگ نبودن آن با خواسته‏هاى نامشروع سياستمداران بود. امام (ع) در اين باره مي‏فرمايد: «هنگامى كه اسامى اهل حق و باطل را ـ در آنچه خدا تبيين كرده‏ بودـ دانستند و اين، مصالحشان را از بين مي‏برد، گفتند: ما به آن نياز نداريم. ما به خاطر آنچه داريم، از آن بي‏نيازيم.»(39)

در اخبار اهل‏بيت (عليهم‏السلام) آمده است: امام على (ع) سوگند خورد جز براى نماز عبا بر دوش نگذارد تازمانى كه قرآن را جمع‏آورى كند. از اين رو، از مردم كناره گرفت تا قرآن را گرد آورد. پس از آن، قرآن گردآورى شده را نزد مردم ـ كه در مسجد جمع شده بودندـ برد. آنها از خود مي‏پرسيدند: ابوالحسن براى چه آمده است؟ امام(ع) كتاب را به آنان نشان داد و فرمود: رسول اللّه (ص) فرمود: «من در ميان شما چيزهايى مي‏گذارم كه اگر به آنها چنگ زنيد، هرگز گمراه نمي‏شويد؛ كتاب خدا و عترت و اهل‏بيتم.» اين كتاب است و من عترت. آن‏گاه خليفه دوم برخاست و گفت: اگر نزد تو قرآنى يافت مي‏شود، پيش ما نيز مانند آن هست؛ بدان نيازى نداريم. امام (ع) پس از آن كه حجّت را بر آنها تمام كرد، كتاب را برگرداند.

امام‏‏‏‏ صادق(ع) مي‏فرمايد: «امام كتاب را برداشت و به خانه‏اش برگشت، در حالى كه اين آيه را مي‏خواند: «...آن را پشت سرافكندند و به بهاى كمى فروختند و چه بد متاعى مي‏خرند.»(40)

مصحف امام على (ع) كجاست؟

از شمارى روايات فهميده مي‏شود اين مصحف، پس از امام علي(ع)، به فرزندش امام حسن (ع) و سپس به ديگر امامان (عليهم‏السلام) رسيد و اكنون در دست امام زمان (عج) است.(41) امام صادق (ع) مي‏فرمايد: «هنگامى كه قائم قيام كند، مصحفى را كه على (ع) نوشته است، با خود مي‏آورد.»(42) چنان كه گفتيم، امام على (ع) اين مصحف را طبق ترتيب نزول آيات جمع‏آورى و مرتب كرد. از اين رو، در برخى از روايات مي‏خوانيم: قرآنى كه امام زمان (ع) مي‏آورد، با قرآن موجود تفاوت دارد.(43) امام صادق (ع) فرمود: «قائم ما كه قيام كند، خيمه‏هايى مي‏زند تا مردم قرآن را آن گونه كه خدا فرستاده است، فراگيرند و در آن روز كارى دشوارتر از اين نيست؛ زيرا قرآن به گونه‏اى جز ترتيب كنونى خواهد بود.»(44)

امام على (ع) پس از به دست گرفتن حكومت، قرآنِ خود را بر مردم عرضه نكرد و قرآنى را كه از سوى عثمان گردآورى شده بود، تأييد كرد؛ زيرا نمي‏خواست مسلمانان دچار تفرقه شوند. ايشان حتى ديگر امامان را از قرائت قرآن بر پايه تنزيل نهى كرد. علامه طباطبايى در اين باره مي‏نويسد: على (ع) با اين كه خودش پيش از آن قرآن مجيد را به ترتيب نزول جمع‏آورى كرده بود و به مردم نشان داده بود و مورد پذيرش نشده بود و در هيچ يك از جمع اول و دوم وى را شركت نداده بودند، با اين‏‏‏‏ حال هيچ گونه مخالفت و مقاومتى به خرج نداد و مصحف رايج را پذيرفت و تا زنده بود ـ حتى در زمان خلافت خود ـ دم از اختلاف نزد. و همچنين ائمه اهل‏بيت (عليهم‏السلام) هرگز در اعتبار قرآن مجيد حتى به خواص شيعيان خود حرفى نزده‏اند، بلكه پيوسته در بيانات خود استناد به آن جسته‏اند و شيعيان خود را امر كرده‏اند كه از قرائت مردم پيروى كنند. به جرأت مي‏توان گفت كه سكوت على (ع) با اينكه مصحف معمولى با مصحف او در ترتيب اختلاف داشت، از اين جهت بود كه در مذاق اهل‏بيت (عليهم‏السلام) تفسير قرآن به قرآن كنونى معتبر است.(45)

نتيجه بحث

مصحف امام على (ع) در بردارنده آياتِ موجود، همراه با تفسير و به ترتيب نزول آيات است و اين تنها تفاوت آن با قرآن موجود است. اين مصحف و جمع‏آورى قرآن در يك جا، به امر رسول اللّه (ص) و پس وفات ايشان انجام شد. منابع تاريخى مذهبى شيعه و سنّى اين امر را تأييد مي‏كند. آيات منسوخ و ناسخ، محكم و متشابه، خاص و عام، شأن نزول آيات، محل و زمان فرود آيات، در اين كتاب تفسيرگونه مشخص شده است. مردم زمان امام على (ع) اين تفسير را به خاطر اين‏‏‏‏ كه مصالحشان به خطر مي‏افتاد، نپذيرفتند و امام، بعدها كه به حكومت رسيد، براى حفظ وحدت مسلمانان، آن را نشان نداد. اين تفسير اكنون نزد امام زمان (عج) است.


----------------------------
منابع:
1 ـ حلية‏الاولياء، چاپ دارالكتب العلميه، بيروت، ج 1، ص 67؛ آيه 12 سوره حاقّه است. 
2 ـ كشف الغمه، اربلي، چاپ دارالكتاب الاسلامي، بيروت، ج 1، ص 113.
3 ـ الجامع الصحيح، ترمذي، چاپ داراحياء التراث، بيروت، ج 5، ص 637.

4 ـ كمال‏الدين‏وتمام‏النعمة،صدوق،ج1،ص284.
5 ـ بصائر الدرجات، صفار، ص 198.
6 ـ طبقات الكبري، ابن سعد، چاپ داراحياء التراث، بيروت، ج 2، ص 338؛ تاريخ الخلفاء، سيوطي، ص 185.
7 ـ تاريخ القرآن، زنجاني، ص54.
8 ـ آل عمران، آيه 7.
9 ـ نحل، آيه 43.
10 ـ بقره، آيه 121.
11 ـ رعد، آيه 43.
12 ـ ينابيع المودّه، قندوزي، مؤسسه اعلمي، بيروت، ج 1، ص 307
13 ـ المستدرك على الصحيحين، حاكم نيشابوري، دارالمعرفة، بيروت، ج 3، ص 124.
14 ـ تاريخ‏مدينه‏دمشق،ابن‏عساكر، ج 3، ص 25.
15 ـ عبداللّه حسكاني، ج 1، ص 34.
16 ـ بحارالانوار، مجلسي، ج 92، ص 48؛ تأسيس الشيعه لعلوم الاسلام، حسن صدر، چاپ دارالرائد العربي، بيروت، ص
17 ـ اعيان الشيعه، سيدمحسن امين، ج 1، ص 89؛ المناقب، ابن شهرآشوب، ج 2، ص 41.
18 ـ اعيان الشيعه، ج 1، ص 89.
19 ـ ص 318.
20 ـ حقائق‏هامه، مرتضى عسكري، ص 154.
21ـاعيان‏الشيعه،ج1،ص89؛تاريخ‏القرآن،ص54.
22 ـ السهيل لعلوم القرآن، چاپ دارالكتاب العربي، بيروت، ج 1، ص 4.
23ـ التمهيدفي‏علوم‏القرآن،معرفت،ج1،ص230.
24 ـ بحارالانوار، ج 92، ص 74؛ تاريخ القرآن، زنجاني، ص 53.
25 ـ تاريخ القرآن، ص 41؛ تفسير صافي، فيض كاشاني، ج 1، ص 38.
26 ـ حقائق‏هامه، ص 162.
27 ـ همان، ص 157.
28 ـ همان، ص 157.
29 ـ بحارالانوار، ج 92، ص 48.
30ـ حقائق هامه، ص 151.
31 ـ المراجعات، ص 411.
32 ـ همان، ص 169.
33 ـ سوره بيّنه، آيه 1.
34 ـ المحجة البيضاء، كاشاني، ج 2، ص 63.
35 ـ بحارالانوار، ج 92، ص 41.
36 ـ حقائق‏هامه، ص 158.
37 ـ همان، ص 159.
38 ـ المناقب، ابن شهرآشوب، ج 2، ص 41؛ بصائر الدرجات، صفار، ص 193.
39ـالاحتجاج،طبرسي،ج1،ص383؛تفسيرصافي،ج1،ص38.
40ـ المناقب، ج 2، ص 40؛ بحارالانوار، ج 92، ص 51؛ آيه 187 سوره آل عمران است.
41 ـ بحارالانوار،ج 92، ص 42؛ تفسير صافي، ج 1، ص 38.
42 ـ بصائرالدرجات، صفار، ص 193.
43 ـ ارشاد، شيخ مفيد، ص 365.
44 ـ الغيبه، نعماني، ص 318.
45 ـ قرآن در اسلام، ص 165.